Täuelsızdıkke jol aşqan, Jeltoqsan oqiǧasyna qatysqandar aramyzda az emes. Sonyŋ bırı – Astanadaǧy Qalibek Quanyşbaev atyndaǧy memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq drama teatrynyŋ akterı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Meiram QAISANOV. Mereke qarsaŋynda Meiram İebekūlyna jolyǧyp, sūhbattasqan edık.
– Meiram İebekūly, sız alaŋǧa sanaly türde bardyŋyz, al onda barǧandardyŋ barlyǧy solai bardy dep oilaisyz ba?
– 1986 jyly jeltoqsannyŋ 16-sy künı teledidardy qosqanymda, diktor Qazaqstan kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ kezekten tys plenumy ötkenın, Dınmūhamed Ahmetūly Qonaevtyŋ öz erkımen qyzmetten ketkenın jetkızdı. Men es bılgelı ülken qyzmette jürgen, halqymyzdyŋ eŋ qūrmettı kısısı sanalatyn tūlǧanyŋ äp-sätte jūmystan alynuy bärımızge qatty äser ettı. Äskerden kelgen kezım, 20 jastamyn, saiasattan onşa habarym joq, bıraq jastai qalaǧa kelıp, 19 mektebı bar Taldyqorǧandaǧy jalǧyz qazaq tılınde oqytatyn mektep-internatta oqyǧan soŋ ūltqa, tılge degen janaşyrlyq bızge ana sütımen bırge daryǧan edı, myna oqiǧany ülken alaŋdauşylyqpen qabyldadyq. Ol kezde men Almaty teatr jäne kino institutynda (qazırgı Temırbek Jürgenov atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner akademiiasy) student edım. Sodan ülken jıgıtter bızge «Keudesınde namysy barlar, erteŋ taŋerteŋ saǧat 6-da şyǧyŋdar, bärımız jinalyp, alaŋǧa baraiyq» dedı. Ärine, jas bolǧan soŋ bıreu ūiqysyn qimaidy, bıreu «onda baryp ne ısteimız, bızge kım qūlaq asady?» dep, būryn-soŋdy «miting», «köterılıs» degendı körmegen, estımegen olar türlı pıkır bıldırıp jatty. Sodan bölmedegı jıgıtter oilasyp, taŋerteŋ ūiqydan tūrǧan soŋ alaŋǧa baraiyq, öz oiymyzdy aitaiyq dep şeştık. Özım alaŋǧa sanaly türde bardym. Taŋerteŋ sapqa tūryp, qolymyzǧa ūran jazylǧan qaǧazdarmen alaŋǧa bettedık. Ol kezde Almatydaǧy Brejnev esımımen atalǧan alaŋ bız sekıldı jastarǧa lyq toldy, adam köp boldy.
– Jeltoqsan oqiǧasy kezınde ziialy qauym alaŋǧa şyqqan jastardy, jalpy ūlt müddesın satyp kettı degen pıkırmen kelısesız be?
– Ol pıkırmen kelıspeimın. Ūlt ziialylary sol kezde halyqpen bırge boldy dep esepteimın. Ärine, bes sausaq bırdei emes, arasynda ondai adamdar bolǧan şyǧar, bıraq syrtqa şyǧara almasa da, ıştei jastardy jaqtaǧan jandar boldy dep oilaimyn.
– Alaŋǧa barǧandar aiausyz jazalandy, jaraqat alyp nemese jūmyssyz qalyp, oqudan şyǧaryldy. «Sol kezde sol alaŋǧa nege bardym eken?!» degendei ökınış boldy ma?
– Men sol jeltoqsannyŋ 17-sı künı äskerdı alaŋdaǧy jastarǧa qarsy qoiǧan kezde aldyŋǧy şepte tūrǧan edım. Qazaq jıgıtterınıŋ qolynda qarsylyq jasaityn eşqandai qūral bolmady. Soǧan qaramai, betıne ülken qalqan ūstaǧan, qolynda rezeŋke soiyldary bar soldattar sūrapyl soǧys kezındegıdei şabuyldady. Sodan keiıngı körınıstı aitudyŋ özı auyr. Öitkenı olar zūlym jauǧa tigendei äreket jasady. Qūlatqanyn qūlatty, sūlatqanyn sūlatty. Qatygez äskerdıŋ temır tepkısın körıp, bırneşe ret esımnen tanyp, zardap şekken jannyŋ bırımın. Olar qolǧa tüskenderdı qyz demei, jıgıt demei, ūryp-soǧyp, süireledı. Esıgı aşyq maşinalarǧa küştep mıngızdı, oǧan könbegenderdı tepkılep, qanǧa böktırıp, aiaq-qolynan ūstap, köterıp kırgızdı. Kölıkke mal tiegendei etıp türmege aparyp qamady. Onda barsaq, qoly synǧan, közı şyqqan, denesınde sau-tamtyǧy joq adamdarda esep bolmady. Menen de halı müşkıl jastar köp edı. 3 täulık türmede otyrdym, 6 aidai tergeude jürdım. Jyldar boiy sarsaŋǧa tüsken, qamalǧan, quǧyndalǧan, sottalǧan adamdar az bolmady. Qazır endı «jeltoqsanşymyn» dep keudesın soǧatyn «qaharmandar» köbeidı ǧoi, bıraq qanşa qinalsam da alaŋǧa barǧanyma, qazaq ūltynyŋ bolaşaǧy üşın laiyqty talap qoiǧanyma eşqaşan ökıngen emespın. Ūlttyq namysyn ūrandatyp şyqqan qazaqtyŋ qyz-jıgıtterı ūly erlık jasady. Olardy jeŋıldı deuge bolmaidy. Qazaqtyŋ qandai ūlt ekenın älemge tanytty. Men tek türmege tüssem, äke-şeşemnıŋ künı ne bolar eken dep qana uaiymdadym.
– Jeltoqsan oqiǧasyna biyl 37 jyl bolypty, oǧan naqty baǧa berıldı dep oilaisyz ba, aşylmaǧan, aitylmaǧan tūsy bar ma? Jeltoqsan oqiǧasyn zertteuge kezınde komissiia qūrylǧan bolatyn. Sol komissiianyŋ jasaǧan qorytyndysyna köŋılıŋız tola ma?
– Menıŋ oiymşa, jeltoqsan oqiǧasyna tolyq baǧa berılgen joq, älı aşylmaǧan, zertteitın tūsy bar dep esepteimın. Ärine, Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ Mūhtar Şahanov bastaǧan komissiiasy bıraz jūmys ıstedı, bıraz män-jaidy aşty, bıraq osy oqiǧaǧa tolyǧymen baǧa berıldı, şyndyqtyŋ betı aşyldy, tolyǧymen ädıldık ornady dep aita almas edım.
– Qalai oilaisyz, Jeltoqsan oqiǧasy qazaqqa sabaq boldy ma?
– Kez kelgen oqiǧa meilı ol şaǧyn bolsyn, kölemdı bolsyn, sabaq boldy dep oilaimyn. Ol eldıŋ bulyǧyp jatqan sanasyn oiatty. Ūlt-azattyq köterılıs degende Amangeldı İmanovty ǧana tarihtan estıgen bız osy joly erkındık degennıŋ ne ekenın Jeltoqsan oqiǧasy arqyly körıp-bıldık. Būl – halqymyzdyŋ totalitarlyq rejimge, otarlau saiasatyna qarsylyǧy, azattyqqa degen ızgı ūmtylysy. 70 jyldai ömır sürgen totalitarlyq jüie qanşa jerden ärekettengenmen, adamdardyŋ oi-pıkır bostandyǧyn bırjolata tūnşyqtyra almady. Keŋestık jüienıŋ ūlttar men halyqtardyŋ mädenietın, tarihyn, ūlttyq sana-sezımın tūnşyqtyruǧa baǧyttalǧan äreketıne qarsy jaŋa narazylyq pen jaŋa küş tuyp kele jatty. Būl küş 1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧasy kezınde aiqyn körındı. Qaŋtar oqiǧasy da jemqor şeneunıkterdıŋ 30 jyl boiy elde qordalanǧan mäselelerdı şeşu jolyndaǧy jastardy, adamdardyŋ ūmtylysy dep qabyldaǧanymdy aitqym keledı.
