Astana – jastar qalasy. Olar elordada tanysyp, tabysyp, şaŋyraq köterıp jatady. Osy jyldyŋ alǧaşqy toqsanynda 3304 jas erlı-zaiypty atandy. 2023 jyldyŋ jartyjyldyǧynda 6504 jūp nekesın qiǧan eken. Osyndai ädemı körsetkıştı ajyrasqandardyŋ sanymen būzǧymyz kelmeidı-aq. Dese de otau qūrǧandardyŋ üşten bırınen astamy ajyrasatyny köŋılge qaiau tüsıredı. Sol sebeptı qazaq otbasynyŋ türlı tüiının tarqatuǧa mäjbürmız. Onyŋ ışınde erlı-zaiyptylardyŋ şaŋyraǧyn şaiqaltqan jaittardyŋ sebebın de ızdedık.
Ajyrasu sebepterın mamandar anyqtap berdı. Onyŋ bastysy – jas otbasynyŋ ışkı tırlıgıne tuystarynyŋ aralasuy. Äsırese jaŋa tüsken kelınnıŋ ärbır sözın, äreketın, jürıs-tūrysyn synap-mıneu – köbımız üşın qalypty närse. Onsyz bolmaidy da. Äuletke tüsken kelınnıŋ baǧyt-baǧdaryn, jön-jobasyn körsetumen qatar qatelıgın tüzetkennıŋ eş aiyby joq. Alaida būl jerde artyqtau ketıp, aşyndyryp alyp, syrtqy pıkırlerdıŋ yqpalymen ajyrasqandardy aitqan bolar. Jaǧdai şielenısken kezde kınälını tabu qiyn. Mūndaida bosaǧadan attaǧan boijetkennıŋ aitylǧan syndy qabyldai bıluge yqylasy bolǧany jaqsy.
Ǧalamdanu, aqparattanu zamanyndaǧy otbasy qūndylyǧy keiın şegınıp, qazırgı tūrmysty bolyp jatqan «Qalaulymnyŋ qūrbylary» da statistikany būzyp tūr. Jas adam tärbienı teledidardan alyp, otbasyndaǧy ömır özınıŋ qalaǧanyndai qyzyqqa toly, taŋdap tigenı mäŋgı baqi alaqanyna salyp otyrady degenge senıp, küreŋ tırlıktıŋ küre jolyna tüskende küiı ketse, ol – daiyn bolmaǧannyŋ belgısı. Jastyqqa tän qyzbalyqpen «ä» dese «mä» dep, jasy ülken dep ırkılmei, ūiatty dep tartynbai, taqasyp otyratyndardyŋ otbasyn ūiyta almaǧanyn osy körsetkış körsetıp otyr. Ony mamandar osy tūrǧyda moraldyq şekteulerdıŋ joǧyna qosypty.
Otbasy men nekenı saqtauda, bızdıŋ oiymyzşa, köptegen şeteldık zaŋ aktısınde «kütu kezeŋı» degen ūǧym kömektesetın siiaqty (Ūlybritaniia, İtaliia, Fransiia, AQŞ, Şveisariia jäne t. b.). Ajyrasu üşın sotqa jügıngenderdı bızdıŋ zaŋnamadaǧydai kelgen betten bırden ajyratyp jıbermei, belgılı bır merzımde bölek tūruyn qarastyrady
Äsel NŪRǦALİEVA, Astana qalasy Azamattyq xal aktılerın tırkeu basqarmasynyŋ basşysy:
– Mamandardyŋ ajyrasu prosesınıŋ jeŋıldıgı ajyrasu sebebınıŋ bırı degen anyqtamasy köŋılge qonady. Osy rette keibır elderdıŋ zaŋnamasynda bekıtılgen täjıribesın bızge de qoldanuǧa bolatyn siiaqty. Nemısterdıŋ Azamattyq kodeksınde sot kämeletke tolmaǧan balalardyŋ müddesın qorǧap, ata-anasynyŋ ajyrasuynan balanyŋ materialdyq jaǧdaiy qiyndaityn bolsa, erlı-zaiyptynyŋ nekenı būzu turaly talabyn qanaǧattandyrmauǧa qūqyǧy bar. Ūlybritaniiada, sottyŋ pıkırınşe, otbasyndaǧy kämeletke tolmaǧan balalary üşın eleulı qarjy qiyndyǧyna äkeluı mümkın bolsa, ajyrasuǧa tyiym salady. Otbasy men nekenı saqtauda, bızdıŋ oiymyzşa, köptegen şeteldık zaŋ aktısınde «kütu kezeŋı» degen ūǧym kömektesetın siiaqty (Ūlybritaniia, İtaliia, Fransiia, AQŞ, Şveisariia jäne t. b.). Ajyrasu üşın sotqa jügıngenderdı bızdıŋ zaŋnamadaǧydai kelgen betten bırden ajyratyp jıbermei, belgılı bır merzımde bölek tūruyn qarastyrady. Şeteldık qūqyq täjıribesı körsetkendei, mūndai merzım ekı jyldan aspauy kerek. Osy merzımde erlı-zaiyptylar, eger olardyŋ ärı qarai bırge ömır süruı jäne otbasyn saqtau mümkın emestıgıne senımdı bolsa, nekenı būzu turaly sotqa jügınuge qūqyly. «Kütu merzımınıŋ» zaŋdyq mänı mynada: ol aiaqtalmai tūryp äielı de, erı de jaŋa nekege tūra almaidy. Arada bır-bırınsız ötken uaqyt olardyŋ oŋaşada oilanuyna köp mümkındık beredı. Sodan keiıngı närse bırlı-jarym bolmasa, būqara halyqtyŋ tūrmys saltyna ene qoimaǧan neke turaly kelısımşartty ärkımnıŋ erkıne qarai emes, zaŋmen mäjbürlep bekıtudıŋ ziiany joq. Aitatyny joq, adam ne bolaryn bılmei otyrǧan myna qoǧamda äieldıŋ de, erınıŋ de mındetın belgılep, onyŋ jauapkerşılıgın zaŋmen anyqtau – eŋ abzaly. Bas ekeu bolǧan soŋ, mal törteu bolady. Ony da ädıldıkpen bölıp, balalarynyŋ nesıbesın talan-tarajǧa salmaudyŋ bır joly osy kelısımşart bolar.
Möldır SYZDYQOVA, psiholog:
– Otbasy bolǧan soŋ ydys-aiaq syldyrlamai tūrmaidy. Onyŋ qaibırın aityp bıtıremız. Mamandar belgılegen «qazırgı qoǧamǧa säikes kelmeitın qataŋ genderlık röldıŋ saqtaluy jäne nekege degen közqarastyŋ özgeruı jatady» degennıŋ anyǧyn aşyp bereiın. Onyŋ basynda otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq jatyr. Degenmen genderlık röl turaly aitqanda ejelden otbasynyŋ tıregı bolǧan äje-analarymyzdyŋ tūrmys salty men ūstanymy qazırgı jastardyŋ qaperıne kırmeitın bolyp qaldy. Bır äulettıŋ jügın bır özı arqalaǧan olardyŋ auyrtpalyǧy men qūrbandyǧyna qazırgı jastardyŋ barǧysy joq. Özderın eldıŋ aldynda körsetıp, tūlǧa bolyp qalyptasyp, qyzmetın jürgızıp, erınıŋ köleŋkesınde qalǧysy kelmeidı. Olarǧa ne deuge bolady? Jalpy qazaqta er-azamattyŋ orny bölek bolatyn. Erkektıŋ sūsy, desı degen boluşy edı. Ol Adam atanyŋ qabyrǧasynan jaralǧan äieldıŋ bolmysynan artyq bolatyn. Bır auyz sözımen, qabaǧymen äieldıŋ mysyn basuşy edı. Būl – äiel men erkektıŋ araqatynasynyŋ tepe-teŋdıgın ūstap tūratyn tabiǧi jaratylys. Qazırgılerden qasiet kettı me, ony sirek kezdestıremız. Esesıne jūdyryq ala jügıretınder jeterlık.
Bekdaiyr KÜZEMBAI, Astana qalasy äkeler qauymdastyǧynyŋ töraǧasy:
– Jeke oiym, ajyratu tärtıbın qiyndatyp, zaŋnamaǧa özgerıs engızu kerek. Eger ajyrasu üşın bır taraptan aryz tüsse, osy salada qyzmet etetın qoǧamdyq ūiymdardyŋ ökılderın şaqyryp, jekelep söilesu kerek. Rasynda, küieuı tiran bolsa amal joq, ışkış, narkoman, taǧy basqa endı qaityp tüzelmes auyr jaǧdai bolsa äielderdı tüsınemın. Keide bolmaşy närsemen şaŋyraq şaiqalǧaly tūrsa, onda men ony qoldai almaimyn. Negızı, ūlttyq qūndylyq degen otbasynda qalyptasady. Bala sony otbasynda boiyna sıŋıredı. Men qoǧamdyq qyzmetıme bailanysty neşe türlı komissiianyŋ jūmysyna aralasamyn. Statistikadan jüregım ainidy. «Äkesı qyzyn zorlapty, būl ne degen qasıret?!» dep sūrastyrsaq, ögei äkesı bolyp şyǧady. Bıraq anasyna üilengen soŋ, tuǧany bolyp sanalady. Äieldıŋ de kınäsı bar, jaqsylyq ızdep qyzdai qosylǧan jarynan ajyrasqany azdai, balasyn tırıdei jetım etıp, ekınşı bıreuge tiedı. Ol it qyzyna, ūlyna zorlyq körsettı. Ne qasiet qaldy?! Äkege de aqyry solai bolatynyn bılıp, ūl men qyzyŋdy basqaǧa jäuteŋdetuge qalai qidyŋ dep aitar edım. Aituǧa oŋai deseŋız, özımdı solardyŋ ornyna qoiyp köreiın. Tört balamnyŋ tūlǧa bolyp qalyptasuyna aldymen men jauaptymyn ǧoi. Balanyŋ müddesı barlyǧynan biık boluy tiıs. Keibır äkeler ajyrasqan künnen at qūiryǧyn kesedı. Anasy da balasynyŋ äkesımen kezdesıp, onyŋ ömırıne aralasuyna üzıldı-kesıldı qarsy bolady. Būl dūrys emes. Sonda da aitar edım. Sen äielge renjıp balany tastap ketpe, mektepke kelıp balaŋnyŋ jaǧdaiyn baiqa, sabaǧy qalai bolyp jatyr, dostary kım, bos uaqytyn qalai ötkızedı degendei. Anasy qanşa jerden jamandasa da, balany aldai almaidy. Sen jaqsy bolsaŋ, balaŋ da bıledı. Mıne, asyǧys üilenıp, ystyq-suyǧy basylmai ajyrasyp, onyŋ aqyry ortadaǧy balaǧa tigenı – osy. Mūny boldyrmau üşın zaŋnyŋ qattylyǧy da kerek.
Pıkır bıldırgender – qoǧamdaǧy otbasy institutyna qatysty mäselelerdı künde körıp-bılıp, ortasynda jürgen mamandar. Jaǧdaidyŋ köleŋkelı jaǧyn aşyp aitatyny sondyqtan. Deitūrǧanmen otbasy institutynyŋ ornyn köpe-körıneu aspandatyp aldyq pa, kım bılsın. Ony otau kötergen jastar osy bır qarapaiym, bırde aş, bırde toq bırlese ǧūmyr keşıp, ūl-qyz ösırıp, ūrpaq jalǧastyratyn ǧana qūrylymnyŋ kündelıktı süreŋ tırlıgın qabyldaǧysy kelmeidı. Teledidardan körgendei künde toi, künde mereke qaidan bolsyn? Keşegı ötken äje-analarymyzdai qanşa jaǧdaida qazanyn ottan tüsırmei, ainalasynyŋ jaiqala ösıp, baqyt mekenıne ainaldyru äielderge tıkelei qatysty ekenın qazırgı jastar tüsıne bermeidı. Işıp-jemnen kemdık körsetpeu – erınıŋ mındetı. Mūndai jüktı köteretınder az. Osy jauapkerşılıktı alyp jüruge jüregıŋız şydamasa, onda taŋdau özıŋde demekpız. Äitpese üilenu üşın üilenıp, qalamasa ajyrasyp ketudıŋ özındık auyrtpalyǧy baryn eske salmaqpyz.
