Qazır ülkendermen bırge balalar men jasöspırımder de täulıgıne kem degende 4-5 saǧat äleumettık jelılerdegı aqparatty tūtynady. Aqparattyq tehnologiialar adamzatqa zor mümkındıktermen qatar qauıp-qaterlerdı de köbeittı. Jaqynda amerikalyq ǧalymdar gadjetke täueldılık turaly zertteu jürgızıp, kün saiyn äleujelıden 2 saǧat beinematerial köretın 3 jasqa tolmaǧan balalardyŋ söileuge degen qabıletınıŋ tez naşarlaǧanyn jariia ettı. Iаǧni, 3 jasqa deiıngı balaǧa müldem smartfon bermeu kerek. Qytaida qazır 8 jasqa tolmaǧan balalarǧa internettı künıne 40 minut qana qarauǧa rūqsat etetın zaŋ jobasy qyzu talqylanuda. Demek, balaǧa äleujelınıŋ paidasymen qatar ziiany, qaupı artyp otyr degen söz. Endı osy mäselege taldau jasaiyq.
Ziiandy kontentten qauıp köbeidı
Qazaqstandaǧy balalardyŋ 15 paiyzdan astamy kündelıktı internettegı ziiandy aqparatpen betpe-bet keledı. Biyl nauryzda Oqu-aǧartu ministrlıgınıŋ IýNİSEF-pen bırlesıp jürgızgen «Kazakhstan Kids Online» atty äleumettık zertteuınıŋ nätijelerın jariialaǧan mamandar osyndai tūjyrymǧa kelgen. Sonyŋ nätijesınde balalardyŋ 11,7 paiyzynyŋ mınez-qūlqy būzylyp, psihikalyq tūrǧydan ziian şegedı. Statistikalyq derekterge üŋıletın bolsaq, qazırgı kezde kiberbullingke ūşyraǧan balalardyŋ (52,1 paiyzy) ol turaly jan balasyna tıs jarmaityny anyqtalyp otyr. Qazaqstandyq ata-analardyŋ 17,6 paiyzy ǧana jahantorda taralatyn tyiym salynǧan kontent pen ziiandy aqparatty süzu qūraldaryn paidalanady. Äleumettanuşylardyŋ pıkırınşe, Qazaqstandaǧy balalardyŋ 5 paiyzy (!) 3-4 jasyna deiın jahantordaǧy aqparatty tūtynady. Al 9-dan 10-jasqa deiıngı balalardyŋ 60 paiyzy, 11 jastan 12-ge deiıngı balalardyŋ 66 paiyzy äleumettık jelılerden öz akkauntyn aşyp, oiyn oinaityn platformalardy belsendı paidalanady.
Äleumettık jelı jauyzdyq terezesı me?
Ötkende äleumettık jelılerde taraǧan beinejazbadan balabaqşadaǧy kışkentai balalardyŋ, sonyŋ ışınde bır qatygez balanyŋ öz tobyndaǧy bır balany jerge jyǧyp salyp, aiausyz tepkılegenın kördık. Basy jarylyp, miy şaiqalǧan balanyŋ äke-şeşesı polisiiaǧa aryz jazǧan soŋ, ana sotqar balanyŋ äke-şeşesıne sögıs berıp qana jazalady. Mekteptegı oquşylar ekı künnıŋ bırınde bıreudı sabaidy, ia bolmasa qūrdasyn ne mūǧalımdı pyşaqtaidy. Pavlodardaǧy jantürşıgerlık oqiǧa osyǧan dälel. Aqtaudaǧy soŋǧy qoŋyrau saltanatyndaǧy qyp-qyzyl töbelestı de BAQ, äleumettık jelıler jarysa jazyp, jamanşylyqty jalpaq jūrtqa jetkızdı.
Ülkendermen bırge mūndai masqarany balalar da körıp otyr. Psiholog-mamandardyŋ aituynşa, özınıŋ jasyna sai kelmeitın aqparatqa qoljetımdılık balanyŋ psihikasyn būzady, moraldyq normalar men şynaiy ömırdı tüsınuın būrmalap jetkızedı. Zorlyq-zombylyq, jauyzdyq pen haiuandyq körınıster är balanyŋ özı men jaqyndarynyŋ qauıpsızdıgı üşın uaiymǧa salyp, depressiiaǧa, senımsızdıkke, äleumettık fobiialarǧa degen üreiın ūlǧaita tüsedı. Olai bolsa, jauyzdyq pen zorlyqty nasihattaityn mūndai aqparattardy taratuǧa zaŋ jüzınde tyiym saluymyz kerek.
Datareportal halyqaralyq sifrlyq qyzmetınıŋ mälımetterı boiynşa Qazaqstandaǧy äleumettık jelılerdı tūtynuşylardyŋ sany biyl 3,7 mln adamǧa köbeigen. Elımızdegı halyqtyŋ 71,5 paiyzy äleumettık jelılerdı belsendı paidalanady. Sonyŋ ışınde, ötken jyly TikTok-ty paidalanuşylar sany 3,7 mln adamǧa (35 paiyzǧa), Instagram-dy paidalanuşylar sany 1,7 mln adamǧa (16 paiyz), Facebook-tı paidalanuşylar sany 400 myŋ adamǧa (18 paiyz) ösıptı. Osy jerde balalardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etude köptegen kemşılıkterge jol berıp otyrmyz. Mūny prokurorlar men deputattar aşyq moiyndap, öz oi-pıkırlerın qoǧamǧa estırtıp jürgenıne kuämız.
Qorǧansyz bala – qoǧamnyŋ qaiǧysy
Astana qalasy prokurorynyŋ kämelet jasqa tolmaǧandar jönındegı aǧa kömekşısı Aigerım Ömırzaqova keibır mektep basşylary küizelıske ūşyraǧan balalardy anyqtai almai, mäselenı jasyrumen älektenetının aitady.
«Qazır mektep balaǧa eŋ qauıpsız jer boluy kerek. Alaida prokurorlar balalardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu baǧytyndaǧy köptegen kemşılıkterdıŋ baryn anyqtady. Qylmystyŋ aldyn alu jūmystary jürgızılmegendıkten ia bolmasa älsız jürgızılgennen balalar men jasöspırımder arasyndaǧy qylmys, suisid oqiǧalary azaimai otyr. Mysaly, biyl Astanada balalar arasynda jynystyq sipattaǧy qylmys örşıp kettı. 24 balaǧa qatysty jynystyq zorlyq jasalǧany anyqtaldy. Byltyr 83 bala suisid jasady, sonyŋ ışınen 12 balanyŋ ömırın araşalap qala almadyq. Biyl da öz-özıne qol jūmsau oqiǧalary tırkeldı. Būl – bır ǧana otbasynyŋ qaiǧysy emes, küllı qoǧamnyŋ qasıretı» deidı A.Ömırzaqova.
Ol qazır balalardyŋ ömırde fizikalyq tūrǧydan da, emosionaldyq tūrǧydan da qorǧansyz qalǧanyn aşyq aitty.
«Mektepterde balanyŋ psihologiialyq jaǧdaiyna nazar audarmaimyz. Mektep psihology tyǧyryqqa tırelgen, jany küizelgen balany anyqtai almaidy. Köp jaǧdaida synyp jetekşısı men direktordyŋ tärbie jūmysy jönındegı orynbasary jetkılıktı därejede jūmys jürgızbeidı. Būdan bölek, mektep äkımşılıkterı osyndai mäsele tuyndasa, ony jasyryp-jabumen älek bolady» deidı ol.
Jazalau emes, boldyrmau tiımdırek
Mäjılıs deputaty Ūlasbek Sädıbekov balalarǧa qatysty zaŋsyzdyqqa jaza taǧaiyndaǧannan, onyŋ aldyn alǧan tiımdırek degen pıkırde.
«Ökınışke qarai, mūndai keleŋsız jaittar adamzatpen bırge «ömır sürıp» kele jatyr. Būl tūrǧyda, büldırşınder psihologiiasynyŋ būzyluyna ata-ananyŋ dūrys tärbie bermeuı, köŋıl bölmeuı, kökörım balanyŋ smartfon nemese teledidardan süzgıden ötpegen dünielerdı köruı, otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq syndy faktorlar äser etedı. Älbette, ärbır kınälı adam tiıstı jazasyn aluy şart. Äitpese, orynsyz jasalǧan jeŋıldık özgelerdıŋ nemqūraidy qarauyna soqtyruy yqtimal. Degenmen, zaŋsyzdyqqa jaza taǧaiyndaǧannan, onyŋ aldyn alǧan tiımdırek» deidı ol.
Halyq qalaulysy qazır balalar özıne qajettı dünienı äleumettık jelıden alatynyn aitady.
«Bügıngı jastardy telefon tärbielep jatyr. Äleumettık jelımen azyqtanyp jatqandar köp. Būl mäselenı Ūlttyq qūryltaida Memleket basşysy da: «Tek aqparattyq tehnologiianyŋ paidaly jaǧyn alyp, ziiandy jaǧynan saq bolǧan jön. Aşyǧyn aitsaq, internettı talǧamsyz paidalanu bala tärbiesıne terıs yqpal etıp jatyr. Būl – ökınışke qarai, aqiqat. Balalar tügılı, ata-analar da äleumettık jelıdegı maǧynasyz kontentke tym äues» dep atap aitty. Qazırgı zamannyŋ şyndyǧy osy. Üide «äi» deitın äje, «qoi» deitın qoja bolmaǧandyqtan, balalardyŋ internetten qoly bosamaidy. Özıne kerek dünienı äleumettık jelıden aluda. Ülkendık jasap, aqyl aityp, keŋes beretın äke men şeşe de telefonǧa telmırıp ketken. Osynyŋ saldarynan bügıngı künı jastar men büldırşınder arasynda dūrys söilei almaityn, oiyn jetkıze almaityn aurular türı köbeidı. Bız būl ürdıspen küresu üşın jastardy kıtap oquǧa bauluymyz kerek. Sonda sanasy ösıp, bılımı jetıledı» deidı Ū.Sädıbekov.
TikTok-tyŋ terıs äserı qandai?
Qazır elımızdegı mektep oquşylarynyŋ 9 paiyzy bullingten zardap şegedı. Äleumettanuşy-mamandardyŋ aituynşa, ärbır 13-şı jasöspırım töbeleske qatysady. Ūldardyŋ 12 paiyzy jäne qyzdardyŋ 4 paiyzy synyptasyn ne özge oquşylardy ūryp-soǧuǧa ünemı daiyn tūrady eken. Qazaqta «bala körgenın ısteidı» degen söz bar. Äleumettık jelıden körgen jauyzdyqty ömırde qaitalaǧysy keletın jasöspırımderdıŋ sany artuda. Bärıne sebep – älımjettık pen jabaiylyqty nasihattaityn äleumettık jelıler. Parlament deputattary būl mäselege bırneşe ret ün qosyp, Ükımetke ūsynystaryn aitty.
Senat deputaty Älışer Satybaldiev qytailyq TikTok-qa «Ūlttyq qūndylyqtarǧa jat» jäne «Adamdyq qasietterdıŋ joǧaluyna sebep bolatyn material» degen tetıkter qosudy talap ettı. «Aqtöbe oblysynyŋ 28 jastaǧy tūrǧynynyŋ 8-11 jas aralyǧyndaǧy etegın jinap ülgermegen jetkınşekterımızdıŋ jalaŋaş suretterın pornografiialyq saitta saudalaǧany üşın bas bostandyǧynan aiyryluy jäne azamattar tarapynan ötınış-şaǧymdardyŋ köp tüsuı, būl salada baqylaudyŋ älsızdıgın meŋzeidı. TikTok jelısınde «Menıŋ ötınışımdı oryndasaŋ 10 myŋ teŋge beremın» dep jazbalar qaldyryp, jetkınşekterdı arbauyna tüsırgen qasköi 700 myŋ teŋge üşın 48 jalaŋaş suret pen 9 pornografiialyq mazmūndaǧy videolardy jinap, jariialap ülgergen. Būl jaǧdai örımdei jastarymyzdyŋ ǧalamtordaǧy qauıpsızdıgın qamtamasyz ete almai otyrǧanymyzdyŋ aiqyn körınısı» dedı deputat Ükımet basşysy Oljas Bektenovtıŋ atyna joldaǧan saualynda.
Halyq qalaulysy bügıngı jastarymyzdyŋ ūlttyq mentalitetke jat kontentı köp negızınen qytailyq TikTok platformasyn qoldanuǧa äuestıgın qadap aitty.
«Statistikalyq mälımetter boiynşa būl jelını qoldanuşylardyŋ 75 paiyzǧa juyǧy 13-24 jas arasyndaǧy jastardy qūraidy. Tıptı 4-5 jas aralyǧyndaǧy balalardyŋ özı künde 75 minut uaqytyn sonda ötkızetının zertteuler körsettı. TikTok-tyŋ auqymy keŋeigen saiyn Qazaqstanda degradasiiaǧa ūşyraǧan öskeleŋ ūrpaq sanynyŋ kürt artqanymen tıkelei bailanysty. Özgege degen öşpendılık, qatygez mınez-qūlyq körsetetın, emosiiasy jūtaŋ jastar köbeidı. Äsırese TikTok-taǧy tıkelei transliasiialar, strimder kezındegı ūlttyq mentalitetımızge jat kontentter uaiym tuǧyzuda. Strimderdegı äielder kiımın kigen erler, erkektıŋ qylyǧyn jasaǧan qyz-kelınşekter, betın «zelenkamen» boiaǧan, şaşyn qiǧan, bet-älpetıne ūiatsyz sözder jazǧan bır sözben aitsaq, qūbyjyq keiıpke engen «jūldyzdar» jastardyŋ közaiymyna ainaluda. Jas ūrpaq sauatsyz pıkır jazyp, beiädep söileuge daǧdylanyp barady. Äleumettık jelıdegı arazdasu jelıden tysqa şyǧyp, qantögıske deiın jalǧasuda. Masy bar, rasy bar, ūltaralyq alauyzdyq tudyratyn sözder aityp, tılıne erık bergenderdıŋ, olardy tauyp jazalauǧa ügıttegenderdıŋ beinejazbalary jiı-jiı kezdesude. Tıkelei efirde qūmar oiyndary erkın ūiymdastyryluda. Niqab, būrqaǧa tūmşalanǧandar da qalyŋ auditoriiaǧa erkın därıs berıp otyr. Jat dıni aǧymdarǧa ügıttep, ılım beretın paraqşalar samsap tūr. Osyndaida «Soqyr soqyrdy jetektese ekeuı de orǧa qūlaidy» degen halyq danalyǧy erıksız eske tüsedı» dedı deputat.
Ol batys elderı TikTok sindromynyŋ terıs äserıne qarsy küres jürgızıp jatqanyn, Qazaqstanda da sondai şekteuler engızu qajettıgın alǧa tartty.
«Europanyŋ köp elderınde TikTok-ty tūtynuşylar qauıpsızdıgın qamtamasyz etuge qatysty tekserıster jürgızılgenı dälel. Sonyŋ nätijesınde balalardy ziiandy aqparattan qorǧau tetıkterınıŋ ıstemeitını anyqtalyp, Euroodaq tarapynan TikTok-qa qatysty 368 million euro somasynda aiyppūl salyndy. Būl TikTok-qa qatysty jalǧyz şara emes. Kämeletke tolmaǧandardyŋ mälımetterın saqtaudaǧy jäne özge de olqylyqtary üşın TikTok AQŞ-qa 5 mln dollar, Niderlandyǧa 750 myŋ evro, Ūlybritaniiaǧa 15 mln evro kölemınde aiyppūl tölegen. Körşılerımız Resei men Özbekstan öz aumaǧynda TikTok-ty tolyq būǧattady» dei kele, naqty ūsynystaryn jetkızdı.
Mäjılıs deputaty Erlan Sairov «TikTok-qa şekteu qoiaiyq!» atty deputattyq saualynda (gazettıŋ №48 sany, 23 säuır 2024 jyl) ūtymdy, ötkır ūsynystar aitty.
P.S: Säuır aiynda Mädeniet jäne aqparat ministrı Aida Balaeva TikTok-ty būǧattau turaly mäsele qarastyrylyp jatqanyn mälımdedı. Al TikTok-tyŋ ökılderı ministrdıŋ mälımdemesıne «taŋ qalumen» jauap berdı. Bır äleumettık jelını būǧattasaq, ekınşı bır jelını aşyp alatyny anyq. Öitkenı, ol – adamdardyŋ tabys tabatyn, «ömır süretın» jerı. Eŋ bastysy, balany ziiandy aqparattan qorǧaimyz desek, är ata-ana şynaiy köŋıl bölıp, bos uaqytyn baqylap, dūrys tärbie aluyna yqpal etuı kerek.
