Astana qalasynda tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy būǧan deiın de bırneşe aksiia öttı. Er adamnyŋ äielge qol köteruın, balasyn sabauyn qoǧam qataŋ aiyptaidy. Mūndai adamdarǧa toqtau salu, olardy jazalau dūrys dep sanaidy. Otbasyndaǧy äiel men balaǧa qatysty kez kelgen juan jūdyryqtyq aiausyz äşkerelenuı qajet. Osyǧan orai elordada nauryz aiynda qoǧam belsendılerı ūiymdastyrǧan «Ana men balanyŋ qūqyǧyn qorǧau – eldık müdde» degen taqyrypta döŋgelek üstel mäjılısı ötken edı. Onda aitylǧan pıkırlerdı künı keşe eldıŋ Parlamentı maqūldap, Memleket basşysy jaŋa zaŋǧa qol da qoidy. Endı ol biyl 16 mausymynan bastap küşıne enedı.
Zaŋdy qataitu – negızdı
Bıraq osy jerde üşbu zaŋ turaly pıkır ekıge jarylyp tūr. «Ärine, qylmyskerdı jazalaǧan jön. Degenmen, balasyna «täit» demeitın äke bola ma? Äkemız bala künımızde talai qamşynyŋ astyna alyp, saraiǧa qamap qoiatyn. Qazır oilap otyrsam, soǧan ol kısını özım mäjbürleidı ekenmın. Şekten şyqqan tentektık jasaimyn. Qyŋyrlyq tanytyp, aitqanyn tyŋdamaimyn. Sosyn jüikesı şydamaǧan äkemız bır künı taiaqtyŋ astyna alady. Qazır özımnıŋ tört balam bar. Jasyratyny joq, bır balam säl erkeleu. Sabaqqa barmai, köşe kezgenı üşın bırneşe ret şapalaqtadym da. Endı jaŋa zaŋ boiynşa men balam qandai qyŋyrlyq tanytsa da, qol kötere almaidy ekenmın» deidı elorda tūrǧyny Serık Saǧyntaiūly.
Bıreuler «Europa elderınde bala tärbiesı bızden özgeşeleu» degendı aitady. Onda balaŋ «dükennen oiynşyq äpermedıŋ» dep jer tepkılep jylap jatsyn, ūiyqtamai, tünımen muzyka tyŋdap şyqsyn, oǧan eşqandai dauys kötermei, tek mūnysy dūrys emes ekendıgın aityp, män-jaidy tüsındıruıŋız kerek eken. Kez kelgen äreketıne tözımdılık tanytyp, kämeletke tolmaǧan balaŋyzben ärqaşan terezesı teŋ söilesuıŋız qajet. Olai bolmaǧan jaǧdaida iuvenaldy polisiia qyzmetkerı mūny balaǧa körsetılgen psihikalyq qysym dep baǧalap, sızdı äkımşılık jauapkerşılıkke tartuy äbden mümkın.
Sondyqtan «Tūrmystyq zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu turaly» zaŋǧa engızılgen tüzetuler men tolyqtyrular otbasyna oiran salatyndardan būryn keibır ata-analardy da qatty alaŋdatyp otyr. «Qazaqstannyŋ ata-analar odaǧy» qoǧamdyq bırlestıgı dep atalatyn ūiymnyŋ saityn aşyp qalsaŋyz, Mäjılıs qabyldap, Senat maqūldap, Memleket basşysy qol qoiǧannan keiıngı osy qūjattyŋ ainalasynda kün saiyn talqylaular men pıkır talastar oryn alyp keledı. Keibır adamdarda «endı balamyzǧa ūrysyp, dauys köteruge de qūqyǧymyz joq pa?», «artyq qylymyz dep tyrtyq qylyp jürmeiık» degen syŋaidaǧy ürei men dürbeleŋ baiqalady.
Degenmen, qoldanystaǧy zaŋdy būlai qataŋdatuǧa tolyq negız de bar edı. Qazaqstan Işkı ıster ministrlıgı Äkımşılık polisiiasy komitetınıŋ basqarma basşysy Äset Ospanovtyŋ aituynşa, jyl basynan berı perzentterıne dūrys qaramaǧan alty myŋ ata-ana esepke alynyp, 12 myŋynyŋ üstınen äkımşılık jauapkerşılıkke tartu jönınde ıs qaralǧan. Sondai-aq, 600 otbasy ata-analyq qūqyǧynan aiyrylyp, 340 azamattyŋ ata-analyq qūqyǧy şektelgen. Būl tek resmi türde anyqtalyp, qaǧazǧa tüskenı ǧana. Osy salada ter tögıp jürgen erıktılerdıŋ aituynşa, şyn mänınde būl sandardy batyl türde ekı-üş ese köbeitıp körsetse, aqiqatqa bır taban jaqyn bolatyn körınedı. Öitkenı qoǧam belsendılerınıŋ qamqorşylyq pen qorǧanşylyq organdaryna köbıne dausy jetpei jatady eken.
Bır-ekı mysal. Elordada patronattyq otbasynan qaşyp ketıp, qaŋǧybastyq jolǧa tüsken balany jarty jyl boiy eşkım ızdemegen. Aqyry aryp-aşyp, ölımşı küige jetken jetkınşektı bazarda bıreu ūrlyq üstınde ūstap, ūryp-soǧyp jatqan jerınen polisiia körıp, aman qalǧan. Sol jarty jyl boiy ol ne mektebıne, ne asyrap alǧan otbasyna kerek bolmaǧan.
Sondai-aq, Qaraǧandy qalasynda segız jasar balany ögei äkesı künde ūryp, kün körsetpeitın bolǧan. Üşınşı balasyna aiaǧy auyr şeşesı asyrauşysynan aiyrylyp qalamyn ba degen qauıppen jūmǧan auzyn aşpaǧan.
Mıne endı jaŋa zaŋnan keiın qūqyq qorǧau organdary, atap aitqanda, Astana qalasynyŋ prokuraturasy men bılım mekemelerı, qorǧanşylyq oryndary men psihologtar bastama köterıp, bala tärbiesı kümän tuǧyzatyn otbasylardy tekserudı qolǧa ala bastady.
Ümıtten küdık basym
«Qiyn balalar» men ışımdıkke salynǧan ata-ana elordada da az emes. Astana qalasy Almaty audany iuvenaldyq polisiiasynyŋ mälımetıne süiensek, 2024 jyldyŋ basynda audan kölemınde osyndai 342 ata-ana esepte tūrǧan. «Kämelet jasyna tolmaǧandar arasyndaǧy qūqyq būzuşylyqtyŋ aldyn alu turaly» zaŋnyŋ 12-baby 1-tarmaǧyna säikes oqu oryndary men medisinalyq mekemelerdıŋ qyzmetkerlerı mūndai jaǧdailar anyqtalsa dereu qūqyq qorǧau organyna dabyl qaǧuy mındettı. Öitkenı engızılgen tüzetuler men tolyqtyrulardan keiın balasy velosipedten qūlap qalsa da, ata-ana därıgerge jügınbeuı mümkın. Nege deseŋız, qazır balanyŋ üstıne tüsken kez kelgen jaraqatty qūqyq qorǧau organdary otbasynda balaǧa qatysty zorlyq-zombylyq boldy ma, bolǧan joq pa dep äbden tekseruı mümkın. Mıne osy jaidan saqtanatyndar perzentterınıŋ jaraqattaryn jasyryp jür.
Mamyr merekesı qarsaŋynda elorda tūrǧyny Saiatbek Kemeljannyŋ segız jasar balasy samokattan jaraqat alyp, auruhanaǧa tüsken eken. Medbikeler balanyŋ jaraqaty turaly polisiiaǧa habarlama tüsırıptı. Sosyn synyp jetekşısın şaqyryp, ata-anasynyŋ közınşe qoǧamdyq tärtıp saqşysy jasöspırımnıŋ üstındegı jaraqat şynynda da özı qūlaǧannan boldy ma, älde oǧan otbasynda zorlyq-zombylyq körsetıle me degen mäselenı anyqtaǧan.
Endı balabaqşaǧa nemese mektepke bala betı kögerıp, denesı ısıp kelse, ata-anasynyŋ uäjıne qaramastan eŋ bırınşı kezekte polisiiany habardar etuı tiıs. Būl talap būryn «Pedagogtyŋ märtebesı turaly» zaŋda bar edı. Endı onyŋ qoldanys aiasy keŋeitılıp, balanyŋ ömırıne qauıp tönuı mümkın degen küdık bolsa, küzetşı de, tehnikalyq qyzmetker de dabyl qaǧuy kerek bolyp tūr.
«Ärine, 2009 jyly qabyldanǧan zaŋǧa keibır tolyqtyrular engızu zaman talaby şyǧar? Alaida qazaqy ūǧym men ūlttyq mentalit tūrǧysynan oilap qarasaq, būl jerde köŋılge qonbaityn närseler de bar. Balaǧa dauys köteru otbasyndaǧy janjal, tūrmystyq zorlyq-zombylyq dep sanalatyn bolsa, küieuıne tiıserge sebep taba almai jürgen keibır päleqor, şaipau äielderdıŋ aiy oŋynan tumas pa eken dep qauıptenemın» deidı ardager ūstaz Ermahan Älımqūl. Onyŋ üstıne osy tūrǧyda anonimdı habarlamalar da tekserıletını aitylyp qaldy.
«Ata-ana – ışten şyqqan balasyn özıne Allanyŋ bergen syiy dep tüsınedı. Şyǧarda jany solardyŋ üstınde bolady. Endı kelıp «balanyŋ densaulyǧy men qauıpsızdıgıne, tärbiesıne äke-şeşesı jauapty» dep zaŋmen bekıtu, onyŋ ışıne psihologiialyq, tūrmystyq jaittardy täptıştep engızu ǧasyrlar boiy qalyptasqan halyqtyq pedagogikaǧa, ūlttyq tärbiege köleŋkesın tüsırmes pe eken» dep küdıktenedı ardager ūstaz.
Qoldau ortalyǧy köbeimek
– Zaŋ qoldanysqa endı ai jarym uaqyttan keiın enedı. Degenmen, qazırdıŋ özınde eldıŋ ırı qalalary men öŋırlerınde tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa ūrynǧan otbasylaryn qoldau ortalyqtarynyŋ qyzmetı jandanyp, jaǧdaidy şūǧyl anyqtau toptary jasaqtala bastady. Olardyŋ qataryna qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetkerlerı, därıgerler, mūǧalımder, äleumettık qyzmetkerler kırdı. Basty maqsat – qiyn ömırlık jaǧdaidaǧy otbasylardy tabu. Olar körşılerdıŋ, mūǧalımderdıŋ, därıgerler men erıktılerdıŋ, sondai-aq jurnalisterdıŋ qatysuymen qoian-qoltyq jūmys jürgızetın bolady. Būl toptardy jatyrqaudyŋ qajetı joq. Olardyŋ mındetı – balany ata-anasynan aiyru emes, qiyn jaǧdaiǧa tap bolmas üşın onyŋ aldyn alu bolyp tabylady, – deidı zaŋger Iýliia Ovechkina.
Endıgı jerde osy toptarǧa kez kelgen adam balalardyŋ taǧdyry men otbasyndaǧy jai-küiı turaly aqparat bere alady. Barlyq aqparat pen habarlamalar eskerusız qalmaidy. Aqparat rastalmasa da ol üşın eşkım kınälanbaidy. Sebebı, beikünä säbiler zardap şekkennen görı, bırer saǧat artyq jūmys ısteu eşteŋe emes. Būl jerde azamattyq sana öte maŋyzdy deidı mamandar.
«Astana qalasynda da qazır oŋtüstık qazaqstandyqtardyŋ bastamasyn qoldap, «Tūrmystyq zorlyq-zombylyqsyz Qazaqstan» jobasy jalǧasuda. Būl otbasyn qoldau qyzmetı tobynda negızınen zaŋgerler, psihologtar, äleumettık qyzmetkerler, teologtar jūmys ısteidı.
Ortalyq otbasynda oiran şyǧaratyndardyŋ kesırınen qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan äielder men balalarǧa eŋ bolmaǧanda, alǧaşqy künderı kem degende bır bölme berıp (ekı-üş kereuet qoiyp), qolūşyn sozudy ūsynady. Būl äsırese, daǧdarys ortalyqtary joq, qaladan 200-500 şaqyrym jerde ornalasqan audan ortalyqtary men eldı mekenderge asa qajet. Aldaǧy uaqytta mūndai oryndar barlyq jerde aşylsa, qūba-qūp bolar edı» deidı täjırbielı zaŋger.
