Mektepke deiıngı kezeŋdegı tärbie – bala ömırındegı maŋyzdy kezeŋ. Balabaqşa balalardyŋ jan-jaqty damuyna qamqorlyq jasaidy, är balanyŋ psihologiialyq-fiziologiialyq erekşelıgı eskerıledı. Bız osy rette Astanadaǧy Prezidenttık Is basqarmasy Medisinalyq ortalyǧynyŋ «Qarlyǧaş» balabaqşasynyŋ joǧary sanatty pedagog-psihology Aiman Tölegenmen mektep jasyna deiıngı balalarmen psiholog mamany atqaratyn jūmys barysy turaly söilestık.
Keiıpkerımız būl salada 25 jyldan astam täjıribesı bar, bılıktı maman. Aiman Oralbaiqyzy ǧylymi-ädıstemelık jūmystardyŋ avtory, tälımger, Qazaqstannyŋ Pedagogter qoǧamy ūiymdastyrǧan «Bılım beru ısınıŋ üzdıgı – 2023» respublikalyq baiqauynyŋ «Üzdık pedagog-psiholog» nominasiiasynyŋ iegerı.
– Aiman Oralbaiqyzy, balabaqşada pedagog-psihologtyŋ orny erekşe ekenın bılemız, osy rette mamannyŋ maqsaty men rölın qalai baǧamdar edıŋız?
– Pedagog-psiholog mamanynyŋ maqsaty – bılım beru salalaryn damytu üderısınde olardyŋ jeke bılım beru nätijelerıne jetuıne psihologiialyq jaǧdai jasau negızınde balalardyŋ psihikalyq densaulyǧyn saqtau jäne nyǧaitu. Psiholog mamandyǧyn taŋdaǧan adam eŋ aldymen tūraqtylyq, bırızdılıktılık, talapşyldyq, jauapkerşılık, ūqyptylyq, ūtymdylyq qasietterın boiyna darytuy qajet. Men mysaly, jūmys barysynda barlyq jas erekşelık toptaryndaǧy balalarmen jūmys jasaimyn. Ata-analarmen jūmysqa ülken köŋıl bölınedı, sebebı uaqytyly keŋes beru balanyŋ mınez-qūlqynyŋ dūrys qalyptasuyna septık etıp, psihikalyq damuyndaǧy auytqulardyŋ aldyn aluǧa kömektesedı, – deidı pedagog.
– Mektepke deiıngı tärbiede pedagog-psiholog mamany qandai ädıs täsılderdı nemese nūsqaulardy kenıŋen qoldanady?
– Psiholog mamandyǧy şyǧarmaşylyq pen ızdenıske toly mamandyq. Qazırgı taŋda psiholog bolyp jūmys jasau üşın universitet nemese institut bılımı az bolady. Qosymşa jūmysyŋnan bölek, ünemı jaŋa özgerısterge säikes bılım alyp otyru kerek. Öz jūmysymda men art-terapiia, sensorly kırıktıru, neiropsihologiia ädısterın, montessori, AVA-terapiiasynyŋ elementterın paidalanamyn. Būl ädısterdıŋ äserınen bala boiyndaǧy qorqynyş, senımsızdık ketıp, janyndaǧy joldastaryna, özıne, senımdılık paida bolyp şyǧarmaşylyq jaǧynan aşylyp, jaǧymsyz emosiialardan arylyp, öz mınez-qūlyqtarynda jaqsy daǧdylar qalyptasa bastaidy. Tüzetu-damytu jūmystary toptyq, şaǧyn toptyq jäne jeke türde jürgızıledı. Men balalarmen jūmys barysynda tanymdyq, şyǧarmaşylyq, oiyn sipatyndaǧy körnekı ädıster, neiropsihologiiaialyq täsıldı, interaktivtı tehnologiialar, art-terapiia, AVA-terapiia elementterın qoldana otyryp, jas jetkınşekke äser etudı oilastyramyn.
– Balanyŋ balabaqşaǧa beiımdelu ürdısı qandai? Balaǧa būl jönınen qalai kömektesuge bolady?
– Balany balabaqşaǧa beiımdeu kezınde ata-ananyŋ balabaqşa mamandaryna jäne balasy baratyn toptyŋ tärbieşılerıne degen ülken senımı bolu şart. Balany balabaqşaǧa beiımdeu – būl ony ömırdıŋ jaŋa jaǧdailaryna, belgısız keŋıstıkke, kün rejimıne, tamaqtanu rejimıne, sondai-aq jaŋa äleumettık ortaǧa jäne jaŋa qatynastarǧa (tūlǧaaralyq jäne ūjymdyq) daiyndau ekenı tüsınıktı. Jaŋa jaǧdaiǧa bala qalai üirenedı? Ökınışke orai balabaqşaǧa beiımdelu köbınese qiyn jäne auyr ötedı. Bala tamaq ışpeidı, ūiyqtamaidy, balalarmen jäne ülken adamdarmen aralasudan bas tartady da, qorşaǧan ortaǧa degen qyzyǧuşylyǧy tömendeidı, oiynşyqtardy oiynǧa qatystyrmaidy.
Balany balabaqşaǧa jaǧymdy jaǧynan qalyptasyp, beiımdeu üşın maman retınde ata-analarǧa myna keŋesterdı ūsynar edık. Balaǧa özıŋızdıŋ alaŋdauşylyǧyŋyzdy körsetpeŋız. Balany balabaqşaǧa baru qajettılıgı turaly oilauǧa aldyn-ala daiyndau kerek ekenı aitpasa da tüsınıktı. Şeşımıŋız turaly quanyşpen habarlaŋyz, sız ony öte maqtan tūtasyz jäne ol balabaqşaǧa bara alatyndai ülken bala bolǧanyn aityŋyz. Būl oqiǧadan ülken mäsele jasamaŋyz, kün saiyn onyŋ balabaqşada bolatyn ömırındegı özgerıs turaly sūrai berseŋız, sebebı onyŋ mazasyzdandyryp, kūdıgın küşeitıp aluyŋyz äbden mümkın. Eŋ bastysy –balanyŋ kün tärtıbıne nazar audaryŋyz! > Raihan Rahmetova: Üide de ūiqydan tūrǧyzu, tamaqtanu, ūiyqtau, seruendeu balabaqşadaǧy kün tärtıbı rejimıne säikes keluı kerek. Balaǧa özın-özı kütudıŋ negızgı daǧdylaryn aldyn-ala üiretuge tyrysu – öte maŋyzdy. Balaŋyz balabaqşaǧa kelgende özdıgınen tamaq ışıp, kiınıp, aiaq kiım kiıp, qarapaiym gigienalyq proseduralardy oryndai alatyn bolsa, balaǧa ortaǧa beiımdelu oŋaiyraq bolady.
Balaŋyzdyŋ as mäzırın mümkındıgınşe balabaqşanıkıne säikestendırıŋız. Balalardyŋ balabaqşaǧa barǧysy kelmeitın sebebınıŋ bırı – tamaqtanu. Eger onyŋ kei taǧamdarǧa allergiiasy bolsa, eskertudı ūmytpaŋyz. Balabaqşaǧa bermes būryn da balany basqa balalarmen jäne eresektermen söilesuge daiyndau maŋyzdy. Onymen bırge oiyn alaŋdaryna baryŋyz, üige şaqyryŋyz jäne balalary bar adamdarǧa qonaqqa baryŋyz, balalardy qūrdastarymen oinauǧa üiretıŋız. Bırınşı künı sabyrly boluǧa tyrysyŋyz, sebebı balalar ata-ananyŋ qobaljuyn jaqsy sezınedı. Balanyŋ balabaqşaǧa beiımdelu kezeŋı ata-anaǧa da ülken qobalju äkeletının tüsınuı kerek. Kei sätterde olar baladan da artyq küizeledı. Sondyqtan otbasy müşelerı öz sezımderın baqylap, negızın tüsınıp otyruy qajet.
Balabaqşadaǧy balanyŋ beiımdeluı ärtürlı, keibır balalar 1-2 apta tüskı asqa deiın qalady, keibırı 2-3 aptadai ūiyqtauǧa qalyp jüredı, al ortaǧa oŋai beiımdelgen balalar 3-4 aptadai tolyq künge qalady. Balanyŋ erekşelıkterıne bailanysty bükıl prosess tezdetılıp nemese kerısınşe, baiau jüruı mümkın. Balabaqşaǧa balany aparyp tastarda tez qoştasyp ketıp qaluǧa tyrysu qajet. Balany süıp, qūşaqtap, keşke keletınıŋızdı aityp, qolyŋyzdy būlǧap ketıp qalǧanyŋyz jön. Balany qaldyrarda kelerdegı naqty uaqytty ataŋyz jäne kez-kelgen jaǧdaida keşıkpeuge tyrysyŋyz.
– Balalardyŋ psihologiialyq densaulyǧyn saqtau üşın ata-anaǧa qandai keŋes beresız?
– Psihologiialyq tūrǧydan salauatty adam – ol eŋ aldymen aqköŋıl jäne aşyq, şyǧarmaşyl, özın jäne qorşaǧan ortany tek sanamen ǧana emes, sezımmen, intuisiiamen tanityn adam. Ol özın jaqsy tüsınedı jäne ainalasyndaǧy adamdardyŋ bıregeilıgı men qūndylyǧyn moiyndaidy.
Psihologiialyq salauattylyq adamnyŋ ömır boiynda qalyptasady. Ärine, ömır barysynda ol özgerıp tūrady jäne balany qamqorlyqqa alyp otyrǧan eresekterdıŋ mındetı – sol psihologiialyq densaulyqtyŋ saqtaluyn jäne nyǧaityluyn qamtamasyz etu.
Balanyŋ psihologiialyq densaulyǧyn saqtau üşın otbasynda balanyŋ ösıp jetıluıne, densaulyǧyna qamqorlyq jasau, nyǧaitu, bekıtu. Tazalyq daǧdylaryn qalyptastyru, eŋbek süigıştıkke, eŋbektı qajetsınuge baulu balanyŋ kündelıktı ömırın mändı ūiymdastyru tūrmystaǧy, üi şaruşylyǧyndaǧy eŋbekke qūlşynysyn arttyru özıne-özı qyzmet etu daǧdylaryna üiretu maŋyzdy. Otbasy müşelerınıŋ özara dūrys qarym-qatynasyn, tıl tabysyp, tüsınısuın, bırın-bırı tyŋdap, ata-anany, tuǧan tuystaryn, jasy ülkenderdı syilap, qūrmet tūtuǧa üiretu, oqudyŋ, bılım aludyŋ, mädeni mınez-qūlyqtyŋ ädep-daǧdylaryn qalyptastyru, balanyŋ ikemdılıgı men qabıletın baiqap, käsıptık jaǧynan baǧdarlau, önerge, mädenietke, ǧylymǧa qūştarlyǧyn tärbieleu, uaqytyn tiımdı paidalanudy ūiymdastyru özektı. Balany tärtıpke, ūqyptylyqqa, jauapkerşılıkke, oişyl boluǧa, sergektık pen estı äreketterge baulu kün tärtıbındegı mäsele.
