Dombyradan mūŋly küi ­tögılgen kün

Elorda törındegı aqyn, memleket qairatkerı, jazuşy-dramaturg, sazger Säken Seifullinnıŋ ömırı men şyǧarmaşylyq joly jaily tarihi syr şertetın Säken Seifullin muzeiınde Arqa topyraǧynda düniege kelıp, dästürlı qazaq önerınıŋ örısın keŋeitıp, önegesın därıpteuge öşpes üles qosqan Säken Seifullinnıŋ 130 jyldyq mereitoiy men 31 mamyr – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künıne orai «Küi qūdıretı» atty qalalyq jas küişıler baiqauy öttı.

Atauly kün aiasynda küi önerın nasihattap, aǧa buyn küişılerdıŋ ızın basyp kele jatqan jas daryndardy anyqtau, halqymyzdyŋ ruhani, mädeni qūndylyqtaryn keleşek ūrpaqqa jetkızu maqsatynda ötken būl baiqaudy Astana qalasy äkımdıgınıŋ «Bırlesken mūrajailar direksiiasy» memlekettık kommunaldyq qazynalyq käsıpornyna qarasty Säken Seifullin muzeiı ūiymdastyryp ötkızdı. Astana qalasy Saryarqa audandyq äkımdıgı, S.Seifullinnıŋ naǧaşy qaryndasy Asylgül Äbış, Küläş Bäiseiıtova atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetı, käsıpker Erubai İsataev baiqauǧa demeuşılık jasady.

Este qalǧan erekşe bäige

Ekı kezeŋnen tūratyn konkurs­qa 18 ben 20 jas aralyǧyndaǧy 23 küişı qatysty. Olar saiys­tyŋ bırınşı kezeŋınde Tättımbet, Saidaly sary Toqa, İtaiaq, Dairabai, Qyzdarbek, Äbıken Hasenov, Sembek, Äbdi, Ahmetjan Sarmantaiūly, Aqqyz Ahmetova, Maǧauiia Hamzin, Begımsal küilerınen ekı küi oryndasa, ekınşı kezeŋde öz qalauy boiynşa ekı küi tartuy tiıs. Aty qalalyq degenıŋız bolmasa, saltanaty men salmaǧy, mänı men maŋyzy respublikalyq baiqaudan asyp tüsken būl baiqau­ǧa elımızge belgılı küişıler Ahat Baibosynov, Janǧali Jüzbai, Abylǧazy ­Ahmadiev,  Qairat ­Aitbaev, ­Erbolat ­Sapuanov, Madiiar Süleimenovtar qazylyq jasady.

Biyl bırınşı ret ötkızılıp otyr­ǧan baiqaudyŋ Säken ­Seifullin muzeiınde ötuı tegın emes. Qazaqtyŋ bırtuar ūly Säken (Säduaqas) Seifullindı (1894-1938) jūrt «qazaqtyŋ ataqty aqyny, jalyndy jazuşysy, daryndy dramaturg, bılıktı ūstaz, memleket qairatkerı, Qazaq KSR Halyq Komissarlary keŋesınıŋ alǧaşqy töraǧasy» retınde bılgenımen, onyŋ qazaqtyŋ än-küi önerıne ülken qamqorlyq jasaǧanyn, özı de küi tartyp, tarihy tereŋ bırşama küidı bızdıŋ däuırge jetkızgenın köbı bıle bermeidı. Mäselen, 1925 jyly jaryq körgen A.V. Zataevichtyŋ «Qazaq halqynyŋ 1000 änı»  muzykalyq-etnografiialyq jinaǧynda küi tartyp, derek beruşıler qatarynda Säduaqas (Säken) Seifullin, Qambar Medetov, Jüsıpbek Aimauytūly, Ahmet Baitūrsynūly syndy alaş arys­tarynyŋ da aty atalady. Jalpy osy jinaqtyŋ jaryq köruıne Säken men Ahmettıŋ sıŋırgen eŋbegı erekşe. Atap aitqanda, Säken Zataevichtyŋ el ışınen öner tuyndylaryn jinauyna öz tarapynan barlyq mümkındıktı jasap, qarjylai kömek te körsetken. Sondai-aq «Toqa» jäne «Abylai hannyŋ atty marşy» küilerın özı oryndap berıp, osy ekı küidıŋ bügınge jetuıne sebepker boldy. Ärine, «Toqa» küiın bügıngı küi zertteuşılerı Tättımbettıŋ «Sylqyldaǧyna» ūqsatyp jatady. Bıraq atalǧan jinaqqa 189 rettık nömırımen engızılgen «Toqa» küiı jaily Zataevich: «būl Aqmola uezınde tūratyn qazaq ruynyŋ aty» dep qysqa qaiyrǧan. Al jinaqta 190 rettık nömırımen jariialanǧan «Abylai hannyŋ atty marşy» (Terısqaqpai) jaily A.Zataevich «Qazaqtardyŋ aituy boiynşa, būl marşty Orta jüz hany Abylai ordasynan saltanatty saparlatyp şyǧyp bara jatqan kezde dombyraşylar tartatyn. «Terısqaqpai» dep ataludyŋ sebebı, oŋ qoldyŋ qaǧysyn tömennen joǧary «terıs qaǧyp» aludan şyqqan» dep tüsındırme jazady.

 «Qoŋyr» küiı kımge arnaldy?

 Qazaqtyŋ ataqty küişısı, şertpe küidıŋ şeberı, akter, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋgen artisı Äbıken Hasenovke de Säkennıŋ saiasy tüsken. Keŋes ökımetı kezındegı el jaqsylarynyŋ közın joiu saiasatynyŋ saldarynan Arqadaǧy ataqty küişılerge de jappai quǧyn-sürgın bastalady. Şolaq belsendıler olarǧa «eskılıktı nasihattauşylar» dep jala jauyp, şetınen sotsyz-sūraqsyz atqyza bastady. Sarmantaidyŋ Ahmetjany, Kärıbek, Äbdi men Sembek sekıldı ataqty küişıler atylady. Köp ötpei, Äbıken Qarqaralyda NKVD-nyŋ qolyna tüstı. Bıraq äiteuır qūdai qoldap, aman qalǧan ol Almatyda Säkendı ızdep tabady. 1934 jyly Säken Seifullinnıŋ kömegı tiıp, Qazaq drama teatryna jūmysqa alynyp, ömırınıŋ soŋyna deiın sonda ısteidı. Äbıken Hasenovtıŋ «Qoŋyr» küiı Säkenge arnalǧan degen derek te bar. Mıne osy tūrǧydan eskersek, Säken de küiden alys emes. Endeşe Säken Seifullinnıŋ 130 jyldyq mereitoiy men 31 mamyr – saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künıne orai Säken Seifullin muzeiınde küi kümbırlegen öner bäigesınıŋ ötuı ülken jaŋalyq ärı jalǧastyruǧa tūralyq igı bastama. Būl jönınde joba avtory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Säken Seifullin muzeiınıŋ basşysy Marat Äbsemetov bylai deidı:

«Säken alǧaşqy bolyp, Qazaqstanda muzykaǧa ülken män bergen adam. Orynborda Ükımet basynda bolǧanda 1922-1924 jyldary halyqtyŋ än-küilerın jinaǧan kompozitor Zataevich te ärdaiym Säkennen qoldau alyp otyrǧan. Repressiia kezınde Säkennıŋ özı de, äkesı de atyldy. Ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldardyŋ bederınde Saryarqada, Betpaqdalada ülken köterılıs boldy. Ony Alaşorda qairatkerı Jaqypbaev basqardy. Säkennıŋ äkesı Seifulla, tuǧan ınısı Mäjit syndy qazaqtyŋ myqtylary men küişıler de atsalysqan. Osy köterılıske qazaqtyŋ Sembek, Äbdi bastaǧan bıraz küişılerı qatysqan. Hantau töŋıregınde qiian-keskı şaiqas bolyp, köterılısşılerdıŋ oǧy tausylady. Sol kezde atqan oǧy jerge tüspeitın Sembek mergen qanjyǧasyndaǧy dombyrasyn ala salyp, Tättımbettıŋ «Azamat Qoja» degen  küiın tartqan eken deidı. Oǧan qasyndaǧy 30 şaqty jıgıt qosylyp tartqanda, tau alqabyn kümbırletıp jıberedı. Sol kezde oq jaudyryp jatqan qyzyldar da atysty toqtatyp, būlarǧa qairan qalǧan eken. Küidıŋ qūdıretı bolsa kerek, köterılısşılerdıŋ bırazyna raqym jasalyp, qoia berıledı. Bıraq Sembektı keşırmei, ony bölek şyǧaryp, zirattyŋ ışınde küi tarttyryp tūryp atyp tastaǧan. Būl jönındegı, iaǧni Sembektı qalai atqany jaily NKVD-nyŋ qūjaty menıŋ qolymda. Mıne küidıŋ qūdıretı, qazaq būryn jauǧa şapsa da, qanjyǧasyna dombyrasyn bailap jürgen. Endeşe, jauyna küimen de tötep bergen keşegı bozdaqtardy quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künınde küi arqyly eske alsaq, ol tarihpen tamyrlasyp, bügıngı künmen de ündesıp tūr».

Marat Äbsemetovtıŋ aituynşa, küi bäigesı keler jyly da jalǧasyn tappaq.

– 31 mamyr – saiasi quǧyn-
sürgın qūrbandaryn eske alu künı qarsaŋynda küi bäigesın ötkızıp, oǧan «Küi qūdıretı» dep at qoiuymyzdyŋ bır sebebı qazaqtyŋ önerı ysqyrǧan ajal oǧynyŋ astynda da ölmegen ömırşeŋ öner ekenın äigıleu. Alǧaşqy konkursty qalalyq deŋgeide ötkızdık. Bıraq soǧan qaramastan qatyssaq dep habarlasqandar az bolǧan joq. Şertpe küige basymdyq bergen baiqauǧa 20-dan asa önerpazdyŋ jinaluy jaqsy körsetkış. Onyŋ üstıne būlardyŋ bärı küidıŋ qūdıretın janymen sezıngen jastar. Bızdıŋ bastamamyzdy aǧa buyn küişıler de qoldap jatyr. Endı būiyrsa būl baiqau jyl saiyn dästürlı türde ötetın bolady, – dedı Marat Äbsemetov.

Özı de «58-statiamen» atyldy

 Būl küi bäigesınıŋ taǧy bır erekşelıgı quǧyn-sürgınge ūşyraǧan küişılerdıŋ küiın tartuda jatyr. Onyŋ üstıne, bäigenıŋ şaǧyn zalda, dybys ūlǧaitqyştyŋ (mikrofonsyz) kömegınsız ötkızıluı de ­qatysuşylarǧa dombyranyŋ tabiǧi taza sazyn tyŋdauǧa mümkındık berdı. Būǧan jarysqa qatysqan jas küişıler de dän riza.

«Bügıngı ıs-şaranyŋ mikrofonsyz ötuı – onyŋ basty erekşelıgı boldy der edım. Qazırgı mikrofondar dombyranyŋ sazdy ünın tūnşyqtyryp, naǧyz dybysyn tolyqtai estuge kedergı jasaidy. Bolaşaqta ülken sahnaǧa da mikrofonsyz şyǧa alatyndai, İtaliiadaǧy Carlo Felice teatry siiaqty därejege jetsek, nūr üstıne nūr bolar edı» deidı K.­Bäiseiıtova atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ 3-kurs studentı, dombyraşy Qūdaibergen Tabys.

Baiqauda qyzyl quǧyn-sürgınmen tıkelei qatysty «58» jäne «Tört tūlǧa» küilerın jūrttyŋ asa yqylaspen tyŋdaǧanyn da aita ketken jön. Sarmantaidyŋ Ahmetjany qaldyrǧan «58» küiı «58-statia» dep te atalady. Ol ūlt basyna tüsken näubettı, ūltqa qarsy jasalǧan saiasi qylmysty qazaqtyŋ qara dombyrasynyŋ ünıne salyp, auyl qazaqtarynyŋ körgen azabyn, el basyna tüsken qasırettı, qiyndyqty, halyq taǧdyryna töngen qaterdı «58-statia» atty küimen jetkızgen edı. Ol küşpen ūjymdastyru nauqanyna qarsy ūiymdastyrylǧan Balqaş boiyndaǧy köterılıske qatysqan. 1930 jyldyŋ nauryz aiynda Qarqaralynyŋ türmesıne qamalyp, osy jyldyŋ qyrküiegınde «üştıktıŋ» ükımımen, Qylmystyq kodekstıŋ 58-baby boiynşa sottalyp, atyldy. Denesın tasqa bailap, qara suǧa tastaǧan. Al «Tört tūlǧa» küiı – Alaş arystaryna arnalǧan, keiıngı ūrpaqtyŋ olarǧa degen ülken qūrmetınıŋ körınısı.

«Alaş arystaryna arnalǧan küi öte az. Jezqazǧan oblysynda filarmoniiada oqyp jürgen kezde Säken, Iliias, Beiımbet, Tūrar syndy arystarymyzǧa arnap «Tört tūlǧa» küiın jazyp edım. Ol menıŋ sol arystarǧa arnaǧan dūǧam. Bügıngı bäigede sol küi de oryndaldy» deidı küi avtory, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen mädeniet qairatkerı, halyq küişısı, küişı-kompozitor, osy konkurs ädıl qazylar alqasynyŋ töraǧasy Ahat Baibosynov.

Sonymen qatar, ol būl öner bäigesınıŋ män-maŋyzyna da toqtaldy.

– Būl küi bäigesınde repressiia jylyndaǧy babalarymyzdy eske alu maqsat etıldı. Quǧyn-sürgınge ūşyrǧan arystardyŋ aruaǧyn qazaqtyŋ qūdırettı küi önerımen aunatuǧa mūryndyq bolǧan Marat Äbsemetov bastaǧan azamattarǧa alǧysymyz şeksız. Baiqauda 20 şaqty jas buyn baq synady, barlyǧy derlık käsıbi muzykanttar. Muzeidıŋ şaǧyn zalynda ötetın qalalyq konkursqa osynşama önerpaz qatysady dep oilaǧan joqpyz. Osy ürdıs ärı qarai jalǧasa berse, bolaşaqqa da bererı mol, – dedı ol.

Tarihi sanany jaŋǧyrtty

Baiqauǧa Küläş Bäiseiıtova atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ professory, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, tanymal küişı Janǧali Jüzbai da joǧary baǧa berıp, baq synaǧan jetkınşek küişılerge alǧysyn bıldırdı. «Būl baiqau – näubet jyldaryndaǧy, sottalǧan, aqtalmaǧan küilerdıŋ baiqauy. Sondyqtan onyŋ mänı bölek. Qazaqstanda tökpe küi baiqauy, şertpe küi baiqauy syndy konkurstar az ötıp jatqan joq. Bıraq däl bügıngıdei ünınen näubet jyldardyŋ yzǧary sezıletın küilerdıŋ baiqauynyŋ ötuı öte igılıktı jūmys boldy. Bügın oryndalǧan «Ötkınşı qosbasar», «Täube qosbasar», «Mūŋ qosbasar», «Şer qosbasar», «58» küilerı – 30-jyldardaǧy qudalau kezınde şyqqan küiler. Arqanyŋ küişılerınıŋ köbı 58-statiamen atyldy. Sondyqtan jas jetkınşekterdıŋ tarihi sanasyn jaŋǧyrtqany üşın būl ıs-şaranyŋ ūiymdastyruşylaryna, joba avtoryna alǧysymyz şeksız» dedı belgılı küişı.

Qazylar alqasynyŋ şeşımı boiynşa, baiqaudyŋ ekınşı kezeŋıne ötken 12 küişınıŋ arasynan top jarǧan 4 küişıge qarjylai syilyqtar, sertifikattar berıldı. Bas jüldenı K.­Bäiseiıtova atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ studentı ­Nūrbolat Tapalov alsa, 1-oryn osy universitettıŋ studentı ­Bekzada Dostiiarovaǧa būiyrdy. Al 2,3-oryn ­Tättımbet atyndaǧy öner kolledjınıŋ oqytuşysy Temırlan Kubat pen K.Bäiseiıtova atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ studentı Bauyrjan Seidälıge berıldı. Sonymen qatar, alty küişıge Küläş Baiseiıtova atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetı rektory Azamat Jyltyrközov atynan Äbıken Hasenov, Tättımbet, Saidaly sary Toqa, Aqqyz Ahmetqyzy, Maǧauiia Hamzin atyndaǧy arnaiy jüldeler berıldı. Säken Seifullin mūrajaiynyŋ atynan muzei basşysy Marat Äbsemetov jas küişı Aiana Sataevaǧa marapat qaǧazymen qosa, qanjar syilady. 5 küişıge yntalandyru syilyǧy tabystaldy.

Aiala ABZALQYZY,

L. Gumilev atyndaǧy

Euraziia ūlttyq universitetınıŋ studentı