Transplanttaudy jäne joǧary tehnologiialyq medisinalyq qyzmettı üilestıru jönındegı respublikalyq ortalyǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ aumaǧynda transplanttau qyzmetın qoldauǧa, damytuǧa jäne naqty jüzege asyru üşın qūrylǧan. Transplanttau qyzmetın üilestıru täulık boiy rejimınde jüzege asady. Onyŋ qyzmetın üilestırudı qamtamasyz etu üşın oblys ortalyqtarynda, respublikalyq maŋyzy bar Astana jäne Almaty qalalarynda ökıldıkter qūrylǧan. Qazaqstan Respublikasy Densaulyq saqtau ministrlıgı Transplanttaudy jäne joǧary tehnologiialyq medisinalyq qyzmettı üilestıru jönındegı respublikalyq ortalyq direktory Aidar Sitkazinov osy mäselege qatysty sūraqtarymyzǧa jauap bergen edı.
– Aidar Kenjetaiūly, aǧzalardy transplantasiialau üşın aldymen zaŋdyq bazasy myqty boluy kerek şyǧar. Qoldanystaǧy zaŋnamaǧa şolu jasap, qai tūsy qolbailau bolyp tūrǧanyn tüsındırseŋız. Soŋǧy kezde qoldanystaǧy zaŋǧa özgertuler engızu turaly Parlamentte aityldy. Osy jobaǧa qatysty özgerıster qanşalyqty maŋyzdy?
– Qazaqstan Respublikasynyŋ densaulyq saqtau salasyndaǧy zaŋnamasy Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasyna negızdeledı. Qazaqstan Respublikasynyŋ 2020 jylǧy 7 şıldedegı №360-VI «Halyq densaulyǧy jäne densaulyq saqtau jüiesı turaly» kodeksı azamattarymyzdyŋ densaulyǧyn saqtauyna, konstitusiialyq qūqyǧyn ıske asyru maqsatynda jūmys ısteidı. Sol sebepten transplantologiia salasynyŋ qarqyndy damuyna osy kodekstıŋ 212-babynyŋ 3-tarmaqşasy tosqauyl bolady.
Qazaqstan bügınde aǧzalardy transplanttau boiynşa joǧary tehnologiialyq operasiialardy jürgızu üşın barlyq zamanaui infraqūrylymǧa ie. Qazırgı uaqytta mäiıttık donorlyqty damytu üşın elımızde 7 transplanttau ortalyǧy jūmys ısteidı, 40 donorlyq stasionar, 4 immunologiialyq tipteu zerthanasy ūiymdastyrylǧan. Donorlyq prosestı üilestırudı, anyqtaudy jäne ūiymdastyrudy qamtamasyz etetın respublikalyq, öŋırlık jäne stasionarlyq üilestıruşıler jelısı qūryldy. 2020 jyly 7 şıldede qabyldanǧan «Halyq densaulyǧy jäne densaulyq saqtau jüiesı» turaly zaŋnamaǧa, onyŋ ışınde 212-baptyŋ 3-tarmaqşasy, iaǧni «Qaitys bolǧannan keiıngı donordan aǧzalaryn (aǧzasynyŋ böligın) jäne (nemese) tinderin (tınınıŋ bölıgın) transplanttau üşın aluǧa, eger alu kezınde medisinalyq ūiym osy adam tırı kezınde ne ol qaitys bolǧannan keiın osy tarmaqtyŋ ekınşı bölıgınde atalǧan özge adamdar onyŋ aǧzalaryn (aǧzasynyŋ böligın) jäne (nemese) tinderın (tınınıŋ bölıgın) aluǧa özınıŋ kelıspeitını turaly mälımdegenınen habardar bolsa, jol berılmeidı» delıngen. Osy atalǧan bapqa jaŋa redaksiiamen, iaǧni «Qaitys bolǧannan keiıngı donordan aǧzalaryn (aǧzasynyŋ böligın) jäne (nemese) tinderin (tınınıŋ bölıgın) transplanttau üşın aluǧa, eger azamat tırı kezınde erıktı türde jazbaşa nysanda bas tartpasa onda kelısıldı dep esepteledı, özge adamdar onyŋ aǧzalaryn (aǧzasynyŋ böligın) jäne (nemese) tinderın (tınınıŋ bölıgın) aluǧa ne almauǧa özınıŋ kelıspeitını turaly mälımdemenıŋ küşı bolmaidy» dep özgerıs engızılse, mūqtaj adamdardyŋ «kütu paraǧy» azaiar edı. Joǧaryda aitylǧan zaŋnamadaǧy özgerıster engızılse, ölımnen keiıngı donorlyq transplanttaudy qarqyndy damyta alar edık.
– Elımızde donorlyq baǧdarlama bar ma? Eger bar bolsa, ony ılgerıletu boiynşa aqparattyq-tüsındıru jūmysynyŋ barysyna toqtalsaŋyz.
– Qazaqstan Respublikasynda donorlyq pen transplantasiiany damytudyŋ keleşegı men problemalaryn şeşu joldary turaly mäselelerge kelsek, donorlyq jäne transplantasiia boiynşa kodeks jäne basqa da zaŋnamalardy ıske asyru şeŋberınde jergılıktı atqaruşy organdarmen halyqty mäiıttık donorlyq jäne transplantasiialau mäselelerı boiynşa aǧartu jūmysyn jürgızu turaly aitu kerek.
Respublikalyq auqymda būl mäselelerdı şeşuge Mädeniet jäne sport ministrlıgı, Sifrlandyru ministrlıgı, Qoǧamdyq damu ministrlıgı siiaqty basqa da ministrlıkter men vedomstvolardy halyq arasynda jüielı ärı auqymdy aqparattyq jūmys jürgızu üşın tartu qajet. Sondai-aq sailauşylarmen jūmys ısteuge, Qazaqstan Respublikasynda qaitys bolǧannan keiın organdardyŋ donorlyǧy men transplantasiiasyn damytu mäselelerın jedel şeşu üşın zaŋnamany özgertu mäselesı boiynşa barlyq deŋgeidegı deputattardyŋ qosylǧany qajet. Qazırgı taŋda donor bolu azamattardyŋ asyl nietıne negızdelgen, qandai da bolmasyn resmi materialdyq kömek körsetu, t.s.s. mäseleler qarastyrylmaǧan.
– Transplantasiia jäne donorlyq turaly qalai aityp, qalai nasihattau kerek? Būl jönınde därıgerler arasynda belgılı bır qaǧida nemese ereje bar ma? Äleumettık jarnama degen närse būl salaǧa jüre me?
– QR DSM Transplantasiia jäne joǧary tehnologiialyq medisinalyq qyzmetterdı üilestıru respublikalyq ortalyǧynyŋ qūrylymynda özındık erekşelıkterı men funksionaldyq mümkındıkterı bar respublikalyq, aimaqtyq jäne auruhanalyq üilestıruşılerı bar. Üilestıruşıler donorlyq ūiymdarmen tūraqty bailanysta bolyp, donorlardy anyqtauda, mi ölımın diagnostikalauda praktikalyq kömek körsetude, äleuettı donorlardyŋ tuystarymen äŋgımelesude, sondai-aq olar donorlyq prosestıŋ derekterın jinau jäne logistika mäselelerı boiynşa basqa memlekettık organdarmen özara ärekettesedı. Sonymen qatar üilestıruşıler donorlyq üderıstı jetıldırudıŋ algoritmı men mehanizmın qūru boiynşa ädıstemelık jūmys jürgızude.
Donorlyq proseske qatysuşylardyŋ barlyǧyna, onyŋ ışınde alǧaşqy medisinalyq-sanitarlyq kömek körsetuşılerge kezekke qoiu jäne erık bıldıru mäselelerı boiynşa halyqpen jūmys ısteu boiynşa jüielı oqytu jürgızıledı. Ortalyqtyŋ qūrylymynda BAQ, äleumettık jelılerde aqparattyq-tüsındıru jūmysymen ainalysatyn bölım de bar, ol ūjymdarmen, universitet studentterımen, därıgerlermen, dın ökılderımen jäne pasienttermen tūraqty türde kezdesu ötkızedı. Būl ortalyq öz erık-jıgerın bıldıru, kezekke qoiu jäne zaŋnama mäselelerı boiynşa halyqqa taratu üşın aqparattyq materialdar men beinerolikter jasau jūmysyn jürgızude. Halyqtyŋ habardarlyǧyn arttyru, osy täjıribenıŋ prosesı men artyqşylyǧyn tüsındıretın aqparattyq nauqandar men aǧartu ıs-şaralary jüielı türde ötkızıledı. Degenmen donorlyq taqyryby töŋıregınde köptegen dogma, dıni nanym-senım jäne t. b. kezdesedı.
Respublikalyq dengeide būl mäselelerdı şeşuge Mädeniet jäne sport ministrlıgı, Sifrlandyru ministrlıgı, Qoǧamdyq damu ministrlıgı siiaqty basqa da ministrlıkter men vedomstvolary aqparattandyru jūmysyn jüielı ärı auqymdy jürgızu üşın qosylǧany oŋ yqpalyn tigızer edı. Osy maqsattardy qarjylandyru kölemın arttyru da artyq bolmas. Sondai-aq öz elektoratymen tiımdı aqparattyq jūmys ısteuge barlyq deŋgeidegı deputattar da qosylyp, Qazaqstan Respublikasynda mäiıttık donorlyq pen transplantasiiany damytu mäselelerın jedel şeşu üşın zaŋnamany özgertuge atsalysqany maŋyzdy.
– Mäiıttık donor mäselesınde şeteldıŋ qandai täjıribesı turaly aita alasyz?
– Donorlyq qyzmet boiynşa köşbasşylar – AQŞ pen İspaniia, onda million tūrǧynǧa 41,6 jäne 40,8 qaitys bolǧannan keiın donor keledı.
Europada donorlyq azamattyq – jauapkerşılıktıŋ ajyramas bölıgı. Mysaly, olar donor atanyp, özgelerdıŋ ömırın saqtap qalǧan naǧyz qaharmandar turaly baiandaityn derektı filmderdı üzdıksız körsetedı. Ötken jyly elımız alǧaşqy sättı jürek transplantasiiasynyŋ 10 jyldyǧyn atap öttı. Resipient donordyŋ ūlymen kezdese alǧany taŋǧaldyrady. Jas jıgıt anasynyŋ jüregı älı de qasynda jürgendei sezınetının aitty. Būl oqiǧa – donor bolu turaly şeşımnıŋ ömırın qalai özgertetını jäne adamdar arasynda taŋǧajaiyp bailanys tudyruy turaly däleldıŋ bırı. Osyndai baǧdarlamalar, basylymdar köbırek bolsa, oŋ yqpalyn tigızer edı.
– Mysaly, Europada million adamǧa 60-70 ota jasalady eken. Būl salanyŋ damyǧanyn körsetetın şyǧar. Bızdıŋ statistika boiynşa qanşa adamǧa jylyna ota jasalady? Onyŋ qanşasy sättı bolyp, ömırınıŋ qanşalyqty ūzarǧany jönınde arnaiy statistika jürgızedı me?
– 2023 jyldyŋ 10 jeltoqsanyna berılgen körsetkış boiynşa «kütu paraǧynda» 3961 nauqas bar. Büirek auystyrudy qajet etetın 3528 eresek, 87 bala bar. Bauyry auyratyn 171 adam bolsa, 10 balaǧa da jyldam kömek qajet. Ökpe-jürek keşenı jäne ökpeden auystyratyn 15 adam, 138 adamnyŋ jürek auruynyŋ emı de donorlyqqa mūqtaj.
2012 jyldan bastap 2023 jyldyŋ qyrküiegıne deiın barlyǧy 2458 transplantasiia jasaldy. Onyŋ tuystyq donorlardan 85 paiyzy jäne mäiıttık donorlardan 15 paiyzyn qūrady. Olardyŋ ışınde büirek – 1822, bauyr – 466, jürek – 90, ökpe – 19, ūiqy bezı – 2, közdıŋ qasaŋ qabyǧy 59 otany qūraidy. Otalardyŋ eŋ köp sany büirek transplantasiiasy boiynşa jasaldy.
