El auzynda aŋyz bolǧan suyryp salma aqyn ärı jazba ädebietınıŋ ökılı, kompozitor, änşı-akter, aǧartuşy İsa Baizaqov – qazaq ädebietıne özındık üles qosqan ırı tūlǧa. Ol 1900 jyly 3 qyrküiekte Pavlodar oblysy Ertıs audany Ülgılı auylynda düniege kelgen.
Äkesı Baizaq öner dese ışer asyn jerge qoiatyn, än aitudy jaqsy köretın adam bolsa, anasy Ǧaziza da önerge jaqyn, ändı tamaşa oryndaityn sauyqşyl adam bolypty.
İsa aqynnyŋ ömırge keluı de erekşe. 1900 jyldyŋ küzınde Baizaqtardyŋ äuletı qystaqqa köşpekke daiyndalady. İsaǧa anasynyŋ aiaǧy auyr eken. Kenet aua raiy būzylyp, jaŋbyr sebelei jöneledı. Osy sätte Ǧazizanyŋ kenetten tolǧaǧy bastalady. Köp ūzamai kışkentai säbi ömırge keledı. Jas närestenıŋ şyr etken dauysyn estıgen Baizaq esı şyǧyp, quanǧanynan syrtqa ata jöneledı. Dalada jauyn nöserletıp qūiyp, dauyldy jel örşıp tūr eken. Quanyşyn basa almaǧan İsanyŋ äkesı Baizaq ömırge nöserletıp kelgen būl tegın bala bolmas dep oilaidy.
Ai-künı tolmaǧan jetı ailyq balany äke-şeşesı yrym etıp, toǧyz ai tolǧanşa tülkı tymaqqa orap, üi töbesıne şege qadap, balany soǧan ılıp qoiady. Osylaişa dauyldatyp, nöserletıp ömırge kelgen İsa qazaq halqynyŋ dauylpaz aqyny bolatynyn sol kezde aŋǧartqan bolar.
İsa kışkentai kezınen ūǧymtal, zerek, pysyq bolyp ösedı. Änge qūmar, önerge qūştar bolady. Ainalasyndaǧy tamaşa tabiǧatty aialap, keŋ jaziraly dalanyŋ körkemdıgıne süisınıp, ışınen öleŋdetıp, kübırlep jüredı eken. Onyŋ boiyndaǧy būl qasiettı ata-anasy men äjesı sezıp jüredı. Bolaşaq aqynnyŋ jyr men änge jastaiynan qūmarlyǧy ata-anasyna tartqanynan bolar, bos uaqytynda, tıptı ışı pysqan kezde körşı auyldaǧy jiyn-toilarǧa ketıp qalyp, än aityp, önerın körsetıp jüredı. Bıraq būl quanyşty künder ūzaqqa sozylmaidy. İsa 9 jasqa tolǧanda, anasy Ǧaziza qaitys bolady. Anasy dünieden ötkende bala İsanyŋ qiyn künderı bastalady. Aǧasy Mūsa men Qatira jeŋgesınıŋ qaramaǧynda bolyp, tärbienı äŋgımeşıl, aqynjandy äjesı Janbaladan alady. İsanyŋ özınen ülken Zyliha degen apasy bolypty. Ol da öleŋ-jyrǧa äues eken. Bırde 9 jastaǧy bala İsany Zyliha bır şumaq öleŋmen bylai dep qaǧytady:
Basyŋda jalma-jūlma
eskı börık,
Aǧaş at astyŋdaǧy
jansyz kölık.
Öŋ boiyŋ qūs tütkendei
türıŋ mynau,
Qaqsaǧan tumai jatyp,
şeşeŋ ölıp, – deptı
Sonda İsa bırden:
Kekılın kerbestı attyŋ
tüimedıŋ be?
Tal şybyq būraiyn dep
imedıŋ be?
Nesıne börkımdı aityp
mazaqtaisyŋ,
Börkıŋdı tıgıp bergen kimedım be? – dep jauap berıptı.
Jastaiynan önerge beiım otbasynda ösken İsa aqyndyq, änşılık, dombyranyŋ qūlaǧynda oinaityn önerımen auyl-aimaqqa äigılı bolyp, közge tüse bastaidy. Sodan İsa 10 jasynan bastap aqyndyq talantymen elge tanymal bolady. Degenmen onyŋ balalyq şaǧy qiyndyqpen ötedı. Bailarǧa jaldanyp, otbasyna kömektesedı. Är jerge mal aidaǧan saudagerlerge jaldanyp Qyzyljar, Omby qalalaryna mal aparady. Şetke şyǧyp jūmysta jürgenınde bala İsa orys tılın de üirenıp alady.
Patşa ökımetı 1916 jylǧy iiun aiyndaǧy jarlyǧy boiynşa 19-31 jastaǧylarǧa esep jürgızgende, 16 jastaǧy bala İsany 21 jasta dep körsetıp, ony da ülkendermen qara jūmysqa aidap jıberedı. Ol Tomsk qalasynyŋ janyndaǧy Anjerka şahtasyna jūmysqa alynady. Sol kezdegı jūmysşylardyŋ qiyn tūrmysyn bala aqyn öz közımen körıp, onyŋ ömırge degen közqarasy osy jyldary özgere bastaidy. Aq pen qarany, ötırık pen şyndyqty, ädıletsızdık pen jauyzdyqtyŋ bärın osy jyldary ol basynan ötkeredı. İsa aqyn auyr jūmysta jürgenınde öz janynan öleŋ şyǧaryp, ädıletsızdıktı synaidy. Qara jūmysta jürıp ol şyŋdalady ärı bai men kedeidıŋ alşaqtyǧyn osy kezeŋde tüsınedı. Keŋes ökımetı ornaǧan jyldary İsa aqyn mektepte oqyp bılım alady, osynda tälım-tärbie köredı. O basta tuma talant körgen-bılgenın qaǧazǧa tüsıre bastaidy. Jaŋa ömırge aralasyp, dombyrasy men qalamyn qatar ūstap, halyqtyŋ mūŋyn joqtaityn öleŋderdı ömırge äkeledı.
1919 jyly Pavlodar qalasynda ülken toi ötedı. Sonda İsa qalyŋ qauym aldynda qoiylǧan bırneşe taqyryp boiynşa suyryp salyp, körkem tılmen jyr tolǧaidy. Özınıŋ bılımı men jan-jaqtylyǧyn tanytady. Osydan keiın İsanyŋ aty auyl-auylǧa, bükıl aimaqqa tarai bastaidy.
1919-1920 jyldary bırneşe aqynmen aitysyp, olardy jeŋedı. Solardyŋ ışınde Saǧit aqyn bar. Aitys kezınde jūrt ataqty Qūdaibergen aqynmen aitysudy sūraidy. Bıraq «ūstazymdai jasy ülken aqynmen aitysu jön bolmas» dep odan bas tartady.
1921 jyly İsa aqyn Semeide jūmysşy fakultetınde oqidy, drama üiırmelerıne belsene qatysyp, önerdıŋ san qyryn körsetedı. Mūhtar Äuezov pen orys jazuşysy Nikolai Anovpen osynda tanysady. 1922 jyly Orynbordaǧy Qazaq aǧartu institutyna oquǧa tüsedı. Öleŋderı baspasözde tūŋǧyş ret 1924 jyldan bastap jariialana bastaidy. Semei qalasyndaǧy drama üiırmesıne qatysyp, bırneşe öner adamymen kezdesedı. Jūmat Şanin, Qapan Badyrov, Ämıre Qaşaubaev, Maira Şamsuddinovamen de osy jerde alǧaş tanysady.
1926 jyly Qyzylordada qazaqtyŋ tūŋǧyş ūlt teatry aşylǧanda, İsa Baizaqovty da osynda şaqyrady. Ol Mūhtar Äuezovtıŋ «Eŋlık-Kebek», «Bäibışe-toqal» qoiylymdarynda basty rölderde oinaǧan. Odan basqa da bırneşe spektaklge qatysqan. Al «Bırjan-Sara» spektaklınde İsa Baizaqov Bırjannyŋ rölın somdaidy. Ol jaiynda Qazaq radiosyna bergen sūhbatynda Qazaqstannyŋ halyq ärtısı Qapan Badyrov maǧan bylai degen edı: «Bırde «Saramen» aitysyp otyryp, öz betımen kettı, tüidek-tüidek öleŋder ketıp jatyr, ssenariide joq. Belgı bersek te toqtamaidy. Sodan qasynda otyrǧan men şapanynyŋ etegınen tartyp-tartyp qaldym da, ymmen bıldırdım. Äzer toqtady ǧoi. Spektaklden soŋ maǧan: «Nege toqtattyŋ? Äitpegende «Sarany» sol jerde jeŋer edım» dep äzıldegen edı. İsa sol jyldary teatrda ädebiet bölımınde qyzmet jasady. Bız spektaklden keiın körermenderge konsert qoiatynbyz. İsa öleŋ oqidy, Ämıre än aitady, basqa ärtıster öz önerın körsetetın. Sol konserttıŋ ssenariiın İsa jazatyn. Oǧan qosa, keibır kompozitorlar spektaklge muzyka jazǧanda, İsa sol änge söz jazyp beretın».
Bır jyly Elubai Ömırzaqov «Änder jinaǧy» degen kıtap şyǧardy. Sol kıtapqa 149 än kırdı. Sol änder jinaǧyndaǧy 50 ännıŋ sözın İsa jazdy. İsaǧa talailar keletın söz, än jazyp berşı dep, aqyndyǧy da, suyryp salmalyǧy da keremet qoi, jazyp bere salatyn. İsanyŋ köptegen änı būl künde halyq änı bolyp jür ǧoi. İsekeŋ avtorlyǧyn da, öleŋ jazyp bergen adamdardan aqşa da sūraǧan emes.
Şynynda, İsa Baizaqov 40-tan astam ännıŋ sözın jazyp, köptegen qazaq änın notaǧa tüsırtıptı. «Zaulatşy-ai», «Qalqa», «Ismet», «Nazqoŋyr», t. b. änderınıŋ sözderın jaŋa zamanǧa, ömır saltyna säikes qaita öŋdep jazǧan. İsanyŋ jazǧan änderı «Qyz Jıbek», «Aiman-Şolpan», «Er Tarǧyn» operalaryna engen.
1931-1941 jyldary Qyzylorda, Almaty, Qaraǧandy, Semei qalalarynda radio komitetterde, Jazuşylar odaǧynda qyzmet jasaǧan. İsa Baizaqov Ūly Otan soǧysy jyldarynda özınıŋ otty jyrlarymen el ışındegı nasihat jūmysyna belsene aralasyp, eŋbektegı erlıktı jyrlady. Soǧys jyldary İsa aqyn Oŋtüstık Qazaqstan oblysynda tūryp, auyl-auyldy aralap, jalyndy öleŋmen, asqaq önermen ügıt-nasihat jürgızgen. 1942 jyly Pavlodar oblysynda, Ertıs audany men sol kezdegı Ürlıtüp (qazırgı Jelezin) audandarynda halyqty jappai eŋbekke şaqyryp, ärbır dänımız faşisterge oq bop atylsyn dep Jeŋıs künın jaqyndatuǧa atsalysqan. Auyl-auylda konsert berıp, odan tüsken aqşany tank aluǧa audarypty.
Onyŋ ataqty jeldırmelerı halyq arasyna keŋınen taraǧan. Bügınge deiın aitylyp keledı. İsa Baizaqov poema janryn damytuǧa zor üles qosty. Ol – alǧaşqylardyŋ bırı bolyp poema jazǧan aqyn. «Ūly qūrylys», «Altai aiasynda», «On bır kün, on bır tün», «Kavkaz», «Aqböpe», «Qyrmyzy-Janai», «Qoişynyŋ ertegısı», taǧy basqa kölemdı poemalarynda ötken zaman oqiǧalary men keiıngı däuır şyndyǧy beinelengen. «Qūralai sūlu», «Altai aiasynda» poemalarynda joŋǧar şapqynşylyǧynyŋ oqiǧasy men Aqtaban şūbyryndy zamanyndaǧy qazaq tūrmysy suretteledı, el bırlıgı jyrlanady. Al «Aqböpe» poemasynda äleumettık qaişylyqtar, Aqböpe men Ämırhan syndy qazaq jastarynyŋ jaqsy qasietterı tılge tiek bolady. Aqböpe – öz baqyty üşın küresken ör mınezdı qazaq qyzy.
İsa aqynnyŋ şyǧarmaşylyq jolynda da, ömırde de qiyn şaq köp boldy. Jan jūbaiy qazaqtyŋ tūŋǧyş aktrisalarynyŋ bırı Şärbanu Baizaqova ömırden erte kettı. Bar-joǧy 29 jasynda. İsa aqyn ekı balasy: Mahpuza degen qyzy men Ertıs degen ūlymen jalǧyz qalady. Tūrmys tauqymetın köp körgen. Basynda baspanasy da bolmaǧan. Ükımetten üi ala almai ketken. Qasym Amanjolov siiaqty ol da jaldamaly jertölede otbasymen ömır sürgen. Solai jürıp qanşama öleŋ men poemany, 10-ǧa juyq jeldırmenı jaryqqa şyǧarǧan. Soǧys jyldary balalaryn internatqa tapsyryp, özı eldı aralap, öleŋ aityp, maidanǧa qarjy jinaǧan.
İsa Baizaqovtyŋ şyǧarmaşylyǧy – qazaq poeziiasyndaǧy jarqyn belestıŋ bırı. Özı – segız qyrly, seksen syrly daryn iesı, aqyn, jyrşy, drama akterı, kompozitor, änşı ärı aǧartuşy.
Kezınde zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezov İsa aqynǧa bylai dep baǧa bergen eken: «Bız qazaq sahnasynyŋ İsa bar zamanyn qyzyqty ärı qymbat syiy ıspettı tüsınuımız kerek. Qoldan jasai almaityn oŋailyqpen qaita tumaityn sirek önerdı bız bügıngı zamannyŋ adamdary – mädeniettı elderşe qadırlei, baǧalai bıluımız kerek. Soŋǧy bes-alty ǧasyrda İsadai bır poemany bıraq jazyp tastaityn ärı suyryp salatyn aqyn jer düniede bolmaǧan. Sol İsany tuǧan qazaqtan tuǧanymdy maqtan etemın» degen eken.
Şynynda, ol önerdıŋ barlyq ǧajabyn bıtımdestırgen önerpaz boldy. Poeziianyŋ qūdırettı küşımen tabiǧatqa da jan bıtırıp, ony adamşa söiletıp, adam mınezımen attastyryp, öleŋın türlendıre otyryp aitqan. Öleŋ-poemalary taudan qūlaǧan köşkındei tulap, aitqan jyry jeldei esıp, qūiyndaidy eken. Myna bır öleŋ joldaryna üŋıleiıkşı:
Qaraşy qaraǧaidyŋ erkesıne,
İsanyŋ şyǧyp aldy
jelkesıne.
Dombyra ekı şektı,
toǧyz perne,
Arqanyŋ kez boldy ǧoi
serkesıne.
Tolqynyn topşymenen
qaq aiyryp,
Öleŋnıŋ men jüzeiın ölkesıne.
Samǧaiyn qanatymdy
jel üiırıp,
Qonǧandai Oqjetpestıŋ örkeşıne, – degen tamaşa teŋeulermen jyrlaǧany köŋılge qandai qonymdy!
İsa özınıŋ jyr süierlerıne qalai erkelese, onyŋ dombyrasy da erke edı. İsa aqyn elı süigen dauylpaz aqyn boldy. Ötkır tıldı, ūşqyr qiialdy jyr düldülı. Şarşy top aldynda onyŋ kökeiınen jaryp şyqqan jyrlary, keŋ qūlaşty öleŋderı tyŋdarmannyŋ ärdaiym kökeiınen şyǧatyn. Osy jerde aqyn Mūzafar Älımbaevtyŋ «Eger qazaq halqynyŋ şynaiy poeziiadaǧy şyn asyldyŋ önerın däleldeu kerek bolsa, men İsa esımın atap, onyŋ besaspap önerpazdyǧyn alǧa tartar edım» degenı qandai joǧary baǧa deseŋızşı!
Bes arysymyzdyŋ bırı Maǧjan Jūmabaev: «İsa – Alla Taǧalanyŋ qazaq halqyna syiǧa bere salǧan, teŋdesı joq bır būlbūly. Ötken ǧasyrlarda qazaqtyŋ ne ǧajap düldülderı bolǧan, solardyŋ bırı de İsaǧa teŋ kele qoiuy ekıtalai» deptı.
Onyŋ taǧy bır erekşelıgı sol, İsa – auyz ädebietı men jazba ädebietın bıtımdestırgen aqyn. Aqyndyq şeberlıgı osydan baiqalady. İsa Baizaqov – tılge bai aqyn. Onyŋ jeldırmelerı men poemalarynyŋ, öleŋderınıŋ tıl körkemdıgı meilınşe bai. Olar – qazaq poeziiasynda körnektı oryn alatyn taŋdauly şyǧarmalar.
Kezınde onyŋ şyǧarmaşylyǧyna qyzyǧuşylyqpen, qyzǧanuşylyqpen qaraǧan Säbit Mūqanovtyŋ özı amalsyzdan taŋdanysyn bıldırgen eken. «İsa – bır Allanyŋ pendenı taŋǧaldyruǧa jıbergen ökılı» dese, Qasym Amanjolov: «İsa – bükıl dünienı aldyna alyp otyryp jyrlaityn, Täŋırdıŋ özındei qūdıretı bar aqyn» dep baǧa berıptı.
1923 jyly İsa aqyn Almatydan jazǧy demalysqa auylyna – Pavlodar oblysy Ertıs audany Ülgılı auylyna qasyna bır mūǧalımdı ertıp alyp keledı. Ol jyldary būl auyldaǧy ülkender de, jastar da sauatsyz edı. Kelısımen qasyna auyl jastaryn jinap, mektep saludy qolǧa alady. Samannan kırpış soqtyryp, mektep üiın salady da, qasyndaǧy mūǧalımdı mektepke qaldyrady. Mıne, osylaişa tuǧan auylynda bılım oşaǧy paida bolady. Mekteptı de tegın salady, mūǧalım de bılımdı tegın beredı. Osy mektepte oquşylar on şaqty jyl bılım alǧan eken. Keiın mekteptıŋ jalǧasy bolyp bırneşe ret mektep salynady. Bügınde būl mektep İsa Baizaqov aqynnyŋ atynda.
Aqyn ömırden 46 jasynda kettı. Bıraq artynda öşpestei öleŋderı men jeldırmelerı, 10-ǧa juyq poemasy qaldy. Bır öleŋınde:
Jüregın jūlyp alyp
aspanǧa ūrǧan,
Jūldyz bop sonyŋ oty janyp tūrǧan, – degendei, İsekeŋnıŋ aqyndyǧy kögımızde şoqtai bop janyp tūr. Ol – zaŋdy qūbylys.
Akterlık, änşılık, jyrşylyq darynymen qazaq mädenietınde tereŋ ız qaldyrǧan, zamanymyzdyŋ aiyr kömei, oraq tıldı aqyny İsa Baizaqov Mäskeudegı qazaq mädenietınıŋ onkündıgıne qatysqan. Eŋbek Qyzyl Tu ordenımen, bırneşe medalmen marapattalǧan.
Osy jerde mynadai bır oi tuyndaidy. Artynda öşpes qūndy şyǧarmalar qaldyrǧan, el aldynda öner körsetken aqynǧa Qazaqstan astanasynan bır köşe, ne öner ordasy, ne mektep būiyrmaǧany – ökınıştı jai. Būl oi kökeidı tesıp jürgen soŋ mynadai amal jasadym. Kelesı jyly – atamyzdyŋ mereitoiy. Astanadan köşe sūraiyn dep Astana qalasynyŋ äkımdıgıne hat jazsam, İsa Baizaqov respublikalyq tarihi tūlǧalar tızımınde joq deidı. Pavlodarǧa habarlassam, Mädeniet ministrlıgı Pavlodarǧa 10 adamǧa ǧana limit bar dep alyp tastapty. Sodan ministr Aida Balaevaǧa hat jazdym. Jauap keldı. İsa atamyzdy tızımge kırgızdı. Sosyn Astana qalasynyŋ äkımı men deputattaryna köşe sūrap hat jazdym. Deputattar men ziialy qauymnyŋ qolyn jinap, Astana qalasynyŋ äkımdıgıne hatty tapsyrdym. Ekı jūmadan soŋ «kelesı onomastikalyq komissiiada qaraimyz» degen jauap keldı. Taǧy bır ıs toqtap tūr eken. Pavlodarda eskertkışı ornatylu kerek bolatyn. Soǧan aqşa bölınbei jatqandyqtan, oblys äkımı Baihanovqa hat jazdym. Aqşa bölınedı degen jauap keldı. İä, İsa atamyzdyŋ aruaǧy riza bolsyn dep quanyp otyrǧan jaiymyz bar.
Bırde 10 jastaǧy qyzy äkesı İsaǧa: «Papa, aqyn degen dardai atyŋ bar. Bız nege jertölede tūramyz, bızge ükımet qaşan üi beredı?» dep aitqan eken. Sonda İsa aqyn qyzy Mahpuza Baizaqovaǧa (Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı): «Qyzym, halqym älı İsasyn ızdeidı, ūmytpaidy» degen eken. Özı «Aqböpe» poemasynda:
Kım kördı köktıŋ
jerge qūlaǧanyn,
Kım kördı künnıŋ
jaryq sūraǧanyn.
Kım kördı Aqböpedei
aru jastyŋ,
Şomylyp qandy jasqa
jylaǧanyn.
Men özım köktei aqynmyn,
Menıŋ jerge qūlaǧanymdy
kım körgen.
Men özım kündei aqynmyn,
Men kımnen jyr sūraimyn, – degendei, dauylpaz aqynnyŋ künı jarqyrap, öleŋderı bızge şuaq şaşyp tūrǧandai. İä, halqy İsa aqyndy ūmytpaidy!
Ǧaliia BALTABAI,
«Qūrmet» ordendı jurnalist
