12 mausym künı «Qazaq bılımpazdary tūŋǧyş sezı» aşylǧanyna tūp-tura 100 jyl tolady. Qazaqstan Halyq aǧartu komissariatynyŋ ūiymdastyruymen 1924 jyly 12-18 mausym aralyǧynda Orynbordaǧy aǧartu qyzmetkerlerı ūiymynyŋ üiınde ötken būl jiyn qazaq halqy üşın ǧasyr bölgış sipat alatyn eleulı oqiǧa boldy. «Qazaq – qazaq bolǧaly būdan būryn mūndai sezd bolmaǧan» dep jinalystyŋ aşylu saltanatynda sol kezdegı Halyq aǧartu komissary, töraǧa Nūǧyman Zäliūly aitqandai, būl sezd qazaq-qyrǧyz halqy üşın asa maǧynaly, maŋyzdy jinalys boldy.
Jinalysqa Mäskeudegı Künşyǧys baspasöz taratatyn kındık ūiymnan – Älihan Bökeihan men Näzır Töreqūlov, Būharadaǧy qazaqtar atynan – Myrza Nauryzbaev, Türkıstannan – Halel Dosmūhametov men İşanǧali Arabaev, Qazaqstannyŋ aimaqtyq partiia komitetınen – Aspandiiar Kenjeev, Jalpyreseilık käsıpşıler keŋester ūiymynyŋ qazaq aimaǧy bölımınen – Mūhtar Samatov, Orynbordaǧy qazaq institutynan (KİNO) – Mūhtar Myrzaev, Qazaqstan halyq aǧartu komissariatynan – Ahmet Baitūrsynūly, Eldes Omarov, Nūrtaza Eralin, Nūǧman Zäliev, Moldaǧali Joldybaev, Qostanai gubernelık oqu bölımınen – Erǧali Aldoŋǧarov, Semei gubernelık oqu bölımınen – Männan Tūrǧanbaev, Oral gubernelık oqu bölımınen – Nyǧmet Şaǧiev, Bökei gubernelık oqu bölımınen – Rüstem Aǧybaev, Qazaq aimaǧyn zerttep, ǧylym jiiatyn qauymnan – Mırjaqyp Dulatov, Orynbordaǧy gazet-jurnal basqarmalarynan Raqym Sügırov syndy Alaş arystary qatysty.
7 künge jalǧasqan jinalysta «Jazu erejelerı», «Älıpbi mäselesı», «Qazaqşa pän sözderı», «Auyz ädebietın jiiu şaralary», «Oqu, ǧylym kıtaptaryn köbeitu şaralary», «Bastauyş mektepterdıŋ programmasy», Halel Dosmūhamedūly ūsynǧan «Bastauyş mektepterdıŋ türı men oqytuşylar daiyndaityn ǧylym ordalarynyŋ programmasyn tekseru» syndy taqyryptar talqyǧa salynyp, ortaq şeşımder qabyldandy. Äsırese tıl mäselesıne airyqşa köŋıl bölınıp, kün tärtıbındegı negızgı 6 mäselenıŋ 3-euı tıl taqyrybyna arnaldy. Iаǧni qazaq tılı men ädebietınıŋ ǧylymi jüiesı, qazaq älıpbiı, orfografiia, terminologiia, oqytu ädıstemesı, onomastika, t.b. salalar boiynşa maŋyzdy qaulylar qabyldandy.
Jinalysta jazu erejelerı men pän sözderı boiynşa E.Omarūly, älıpbi turaly A.Baitūrsynūly, auyz ädebietın jinau jönınde H.Dosmūhamedūly, oqytu, bılım mektepterın köbeitu taqyrybynda M.Myrzaūly arnaiy baiandama, N.Töreqūlūly qosymşa baiandama jasady. Sondai-aq A.Baitūrsynūly ūsynǧan älıpbi jobasy, N.Töreqūlūlynyŋ latyn jazuy haqyndaǧy ūsynysy keŋ kölemde talqylanyp, qyzu pıkırtalas boldy. Türkı tıldes halyqtar arasyndaǧy älıpbi mäselesı, artyq-kem tūsy, ereje men emle, dybys jüiesı, būl älıpbilerdı oqyp üirenu men jazu, baspa ısınde paidalanu jaiy da qozǧaldy. Osy 7 kündık jinalysta aitylǧan, talqylanǧan mäseleler, jasalǧan negızgı jäne qosymşa baiandamalar, sondai-aq jiynnyŋ qaulysy 1925 jyly töte jazumen «Qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş sezdı» degen atpen kıtap bolyp şyqty. Atalǧan jinalys jaily bızdıŋ qolymyzdaǧy qūndy derek osy ǧana. Bıraq ol öte az taralymmen şyqqandyqtan köptıŋ qolyna tolyq jetken joq.
Sezde qazaq jazuyna negız bolatyn jüieler, qazaq tılındegı dybystardyŋ jıkteluı, «u» men «i» dybystarynyŋ tabiǧaty, «h», «ş», «f», «h» ärıpterı t.b. mäseleler basa talqylandy. Äsırese «u», «i» dybystarynyŋ tabiǧaty ülken talas tudyrady. Ahmet Baitūrsynūly, Eldes Omarov syndy ǧalymdar qazaqşa dybystardy dybys jüiesıne jıktegende «u» men «i» dauysty dybystarǧa jatpai, dauyssyz «r» men «l»-ǧa qosylyp ketetının, qazaqşa «tau», «müiız» siiaqty sözder bırsypyra türık halyqtarynda «taǧ», «mügız» türınde aitylatynyn negızge ala otyryp, «u» men «i» dauyssyz ekenın däleldegenmen, sezge qatysuşylar arasynda bırauyzdylyq bolmaǧandyqtan, bes kısıden (Ahmet Baitūrsynūly, Teljan Şonanūly, Eldes Omarūly, Mūhtar Myrzaūly, Halel Dosmūhamedūly) qūralǧan komissiia jasaqtalyp, būl mäsele arnaiy talqylanady. Komissiiaǧa Ahmet Baitūrsynūly töraǧalyq etedı. A.Baitūrsynūly aiaǧy «ūu», «yu», «yi» bolyp aiaqtalatyn sözderge türlı qosymşa jalǧap, ony dauysty dybystardyŋ jūrnaq-jalǧauymen salystyrǧanda da, qai jaǧynan teksergende de «u» men «i» dybystaryn dauysty deuge bolmaitynyn, ekeuınıŋ de dauyssyz ekenın däleldeidı. Sonymen qazaq tılınde dauysty «u» men dauysty «i»-dyŋ bar-joǧyn dauysqa salǧan kezde 11 kısı qazaq tılınde dauysty «u», «i» dybystary joq ekenın qoldap dauys beredı, 6 adam qazaq tılınde dauysty «u» men «i» bar ekenın qoldap dauys beredı. Soŋynda ziialylar «u» men «i»-dıŋ jazyluy dybys jüiesınşe boluy kerek» degen şeşımge keledı. Sonymen qatar, sezde «h», «f», «h», «ch» ärıpterı qazaqşa älıpbiden şyǧarylady, būryn «ch» ärpımen jazylyp jürgen dybystyŋ ärpı «ş»-men jazylatyn boldy. Qazaq tılındegı dybystardyŋ sany 24 dep belgılenıp, (älıpbidegı retı a, b, p, t, j, d, r, z, s, ş, ǧ, k, q, g, ŋ, l, m, n, o, ü, u, e, y, ş) 24 dybys öz ışınen dauysty (a, o, ū, e, y); jarty dauysty (r, l, u, i; ūiaŋ: ŋ, m, n); qataŋ (b, p, t, s, ş, q, k); ymyraly (j, z); ymyrasyz (d, ǧ, g) türınde jıkteledı. «Y» bıteu buynda jazylmaidy» degen ereje būzylyp, «y» bar jerınde qalmai jazylady («yntyq», «bıi», «jazyu») dep şeşıldı.
Būl jinalysta Älihan arnaiy baiandama jasaǧan joq, bıraq aralyǧynda jiynǧa töraǧalyq ettı. Ol 16 mausym küngı pän sözderı turaly qauly qabyldarda «Qaǧaz betıne kısınıŋ aty-jönın jazǧanda orysşaǧa elıktep, äkesınıŋ atyna «ov» qosyp jazu qalsyn» degen ūsynys engızedı. Söitıp ziialylar «Ükımet oryndarynyŋ qaǧazynda äuelı äkesınıŋ aty jazylyp, oǧan «ūly» degen söz qosylyp, sodan soŋ öz aty jazylatyn bolsyn» degen ūiǧarymǧa toqtaidy. Mıne, sol künnen bastap Alaş arystary öz attaryn Älihan Bökeihanūly, Ahmet Baitūrsynūly, Näzır Töreqūlūly… dep jazdy. Bıraq bız qazır osy esımderge ov, ev-tı tırkep, arystardyŋ amanatyna qiianat jasap jürmız.
1924 jyly bılımpazdardyŋ tūŋǧyş sezı Orynborda ötken soŋ, araǧa ekı jyl salyp Bakude bırınşı türkologtar sezı öttı. Ekeuıne ortaq taqyryp – tıl mäselesı. Sol basqosuda terminologiia mäselesıne qatysty Qazaqstan tarapynan Ahmet Baitūrsynūly negızgı baiandama jasaǧan. Demek, «Qazaq bılımpazdary tūŋǧyş sezı» tek qazaq halqynyŋ ǧana emes, tūtas türkı jūrtynyŋ ǧylym-bılımge talpynuyna jol aşqan ızaşar jinalys boldy. Onyŋ üstıne, arada 100 jyl ötse de, sol sezde talqylanǧan mäseleler älı de künı bügınge deiın özektılıgın joǧaltqan joq. Äsırese, dauysty, dauyssyz dybystar, «i», «u» dybystarynyŋ statusy, emlesı, qazaq jazuyna negız bolatyn ūstanymdar, qazaq älıpbiındegı ärıpter, t.s.s. mäseleler zertteuşıler arasynda älı talas tudyryp keledı.
Qysqasy, 100 jyldyŋ aldyndaǧy būl jinalys qazaq tarihynda airyqşa maŋyz alatyn jinalys edı. Bır ättegen-aimyz, osy jinalystyŋ 100 jyldyǧyn memlekettık deŋgeide atap ötıp, osy jiynda talqylanǧan, qazır de özektılıgın joimaǧan qazaq tılınıŋ, qazaq älıpbiınıŋ mäselesın keŋınen talqylap, keler ūrpaqqa 100 jyldyq amanat qaldyrsaq, būl tarihqa qūrmet, bolaşaqqa baǧdar bolatyn edı. Amal ne, Ükımet būl mäselenı eskergen joq. Tek baspasöz betterınde ūşqyndap jazylyp, şaǧyn kölemde jinalystar ötkenı bolmasa, el bolyp eskere almadyq. Būl da – bardy baǧalamaudyŋ, tarihqa janaşyrlyqtyŋ azdyǧynyŋ belgısı.
