Eŋbek köşı-qony: küngeiı men köleŋkesı

Onşaqty jyl būryn «gastarbaiter» terminın täjıkter men özbekterge qarata qoldanatyn edık. Qazır qazaqtardan da ajyramaityn ūǧymǧa ainaldy-au osy. El azamattary Ūlybritaniia, Koreia jäne taǧy basqa elderde türlı salada jaldanyp jūmys ıstep jür.

Qai elder tartymdy?

HH ǧasyrdyŋ 60-jyldary eŋbek köşı-qonynyŋ ortalyǧy retınde Batys Europa elderı – Germaniia, Fransiia, İspaniia, Ūlybritaniia sanalsa, 70-jyldary Taiau Şyǧystyŋ mūnai öndıruşı elderı – Qatar, Kuveit, Saud Arabiiasy jäne Bırıkken Arab Ämırlıgınde eŋbek naryǧy qarqyndy ılgerıledı. Eŋbek migranttaryn tartatyn ırı ortalyqtyŋ bırı – AQŞ. Statistika boiynşa 80-jyldary Ştattardaǧy halyq ösımınıŋ jartysyna juyǧy immigranttar esebınen qalyptasyp, bügıngı AQŞ halqynyŋ 15 paiyzyn qūrap otyr.

Migranttar taŋdaityn memlekettı qaraityn bolsaq, tarihi sabaqtastyq nemese tıldık jaqyndyq bailanystyrady. Mäselen, Fransiiadaǧy eŋbek migrantynyŋ 36 pa­iyzy Aljir, Marokko jäne Tunisten arman quyp keledı. Būrynǧy otarlary bolǧan afrikalyqtardy fransuz tılı jaqyndastyratyny anyq. Ūlybritaniiada ekı qolǧa bır kürek tapqandardyŋ 25 paiyzy aziialyq būrynǧy koloniiasy – Bangladeş, Ündıstan, Päkıstan, sondai-aq, 13 paiyzy afrikalyq otary – Oŋtüstık Afrika, Nigeriia jäne Gana ülesıne tiedı. İspaniia migrantynyŋ 20 paiyzy viza talap etılmeitın Latyn Amerikadaǧy būrynǧy otar elder jatady. Täjıkstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan jäne Qazaqstan azamattary üşın Resei ülken eŋbek naryǧy sanalǧan-dy. Alaida Resei Ukrainaǧa soǧys aşqaly eŋbek migrasiiasy baiaulady. Esesıne Koreia, Ūlybritaniia, Kanadaǧa qyzyǧatyndar sany köbeidı.

– Adamdardyŋ materialdyq igılıkke degen qyzyǧuşylyǧy bırınşı orynǧa şyǧyp, la­iyqty ömır ızdep şetel asatyn adamdar qatary artty. Būl – damuşy jäne kedei elderge tän qūbylys. Bır jaǧy, migrasiialyq üderıs jahandanudyŋ bır elementı sanalady.

2023 jyly 5 myŋǧa juyq qazaq Ūlybritaniiada mausymdyq jūmys ıstedı. Aptasyna 30 saǧat, bır saǧatqa 10,1 funt sterling tölendı. Osydan-aq damyǧan elderde eŋbek qūnyn joǧary baǧalaitynyn köresız. Bastysy, ūlttyq valiutaǧa qaraǧanda evro, dollar, sterling ondaǧan ese qymbat, – dedı äleumettanu magistrı Ainūr Anarbek.

2010 jyldary eŋbek köşı-­qony jahandyq sipatqa ie boldy. Būryn myŋdaǧan adam qonys audarsa, geosaiasi jäne geoekonomikalyq jaǧdaiǧa bailanysty milliondaǧan adam tūrǧylyqty jerın özgertude. Mūndai sipatqa qazaqstandyqtardy jatqyza almaimyz, degenmen jyl saiyn şetel asyp, äleumettık jaǧdaiyn tüzegısı keletınder az emes. Statistika deregınşe, eldegı 29 jasqa deiıngı jastardyŋ 45 paiyzy şetel asuǧa niettı. Jastar syrttan pana ızdeuıne ne sebep, būl – ūzaq äŋgıme, basqa taqyryp.

Türlı derek közderınde 2020 jyly 29 myŋ Qazaq elınıŋ azamaty Koreiada jaldanyp eŋbek etse, 2021 jyly 31 myŋ, 2022 jyly 36 myŋǧa jettı. Al Ūlybritaniiada 2023 jyly 5 myŋǧa juyq qazaq mausymdyq jūmys ıstedı

Maŋyzdysy, el aumaǧynan tys jerde jürgen otandastar özın qauıpsız sezınuı tiıs. Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgınıŋ bas sarapşysy Äsel Almatovanyŋ sözınşe, şeteldık jūmys beruşılerdıŋ ekınşı deŋgeilı bankke kepıldık jarnany engızu tärtıbı men şarty jūmysqa ornalasqan eldıŋ zaŋymen retteledı. Köp jaǧdaida Qazaqstan azamattary şetelde öz betınşe nemese jūmyspen qamtu agenttıgı arqyly jūmysqa ornalasady. Osyǧan bailanysty bızdıŋ eldegı jauapty vedomstvo jūmysqa ornalasu prosesın rettei almaidy.

Şetel asu arman ba, qajettılık pe?

Eŋbek migranttary şetelde jūmys ısteude üş şartqa jügınedı. Bırınşısı – zaŋmen rettelgen eŋbek köşı-­qony. Ekınşısı – zaŋsyz eŋbek ­migranty. Iаǧni turistık viza nemese em ızdep baryp, gastarbaiter retınde jūmys ısteidı. Koreiada eŋbek etetın qazaqtar ekınşısıne jatady. Üşınşısı – şetel investisiiasymen bırge joǧary bılıktı jūmys küşınıŋ köşı-qony.

Oŋtüstık Koreiada 4 jyldan asa eŋbek etken Medıǧat Serık esımdı azamatty sözge tarttyq.

– Kentauda aǧamnyŋ üiınde jatyp, kolledjde oqydym. Mamandyǧym – energetik. Ondaǧy maqsat – Kentau transformator zauytynda jūmys ısteu. Zauytta jūmys ısteitın aǧamnyŋ ailyǧy şailyǧynan aspaityn, bır basynda bırneşe kreditı bar-tūǧyn. Osyndai taǧdyr kütıp tūrǧanyn bılıp, basqa jol ızdedım. Kentaudan Koreiaǧa baryp jūmys ısteitın jastarmen jolyǧyp, jolyn sūradym. Kelıskendei, Şymkentten Taşkentke jetıp, ärı qarai ūşaqpen Seulge ūştyq. Äuejaidan tüsken kezdegı emosiiany sözben aityp jetkıze almaimyn. Jat jer, böten el, eşkımdı tanymaimyn, jergılıktı jerdıŋ tılın de bılmeimın. Boida qorqynyş basym. Bıraq artqa şegınetın jol joq. Jolbasşymen bırge Seuldıŋ syrt aimaǧyna ornalasyp, jūmys­ty bastap kettık. Qūrylysta armatura toqydyq. Mūryn qanaityn jūmys emes. Esesıne jalaqysy joǧary ärı teŋgemen salystyrǧanda qūndy. Kapitaldy jinap, anama audaryp tūrdym. 4 jyl 3 ai jūmys ıstedım. Korei tılın meŋgerıp, sonda dostar taptym. Auylda mal basy jinalyp, otbasymnyŋ äleumettık jaǧdaiy oŋaldy. Elge kelgennen keiın jinaǧan qarjyny bizneske salǧym keldı. Bıraq retın tappadym. Qazır Koreiadan kölık aldyryp, qūjattandyryp, satuǧa şyǧaryp jürmın. Şükır, jaǧdaiym jaqsy, – deidı Medıǧat.

Būdan tüietın oi: şetel asu – arman emes, qajettılık. Bolmasa jüzdegen, myŋdaǧan azamat özge elge baryp jūmys ıstei me? Osyndaida «Arqa jaily bolsa, arqar auyp nesı bar?» degen tämsıl eske tüsedı.

Özbekstannyŋ täjıribesı qandai?

«Jalǧa jür, jat jerge ket, mal tauyp kel!». Būl – özbek aǧaiynnyŋ ūrany ıspettı söz. Qazır Özbekstan azamattaryn Şyǧys jäne Batys Europa, Latyn Amerikasy jäne Aziianyŋ damyǧan elderınen tabuǧa bolady. Belgılı bır deŋgeide Özbekstan Ükımetı azamattaryn özge memlekette mausymdyq jūmys ısteuıne jaǧdai qalyp­tas­tyryp otyr. Eger özın jūmys tauyp bere almadyŋ ba, onda jūmys küşı kerek elderge jolda. Būl – dūrys ūstanym. 2023 jyly Özbekstan Syrtqy ıster ministrlıgı Ūlybritaniia, Bolgariia, Latviia, Polşa, Germaniia, Serbiia, Finliandiia­ǧa 15 myŋnan asa vakansiiaǧa öz azamattaryn joldady. Al Oŋtüstık Koreiada 69 myŋnan asa özbekstandyq mausymdyq jūmys ıstedı.

Şynynda, Özbekstan älemnıŋ bırqatar elımen eŋbek köşı-­qony turaly kelısımge kelgen-dı. Sondai memleketaralyq kelısım Özbekstan-Oŋtüstık Koreia eŋbek forumy aiasynda bekıtıldı. Chosonǧa vizanyŋ 7 sanaty bo­iynşa baruǧa bolady. Bırınşısı – A sanaty – diplomatiialyq, ükımettık deŋgeidegı jäne halyqaralyq kelısım ornatu maqsatynda. Ekınşısı – V sanaty. Būl boiynşa Koreiada vizasyz jüre alady. 90 kün uaqytşa kelgen adamdar S kategoriiasyna jügınedı. Bılım beru, mädeni nemese investisiialyq qyzmetke bailanysty D kategoriiasy 2 jylǧa deiın berıledı. E käsıbi jäne käsıptık emes qyzmetpen ainalysatyn adamdarǧa arnalady. E kategoriia­synyŋ özı 11 sanatqa bölınedı. Sonyŋ ışınde özbekstandyqtar E-8 (mausymdyq jūmys), E-9 (käsıbi emes jūmys) sanaty boiynşa Koreiada ekı qolǧa bır kürek tauyp, öz elıne milliondaǧan qarjyny tartyp jür. Sta­tistika deregınde 2021 jyly 50 myŋnan astam özbekstandyq Korei tübegınde türlı salada jūmys ıstese, 2022 jyly 69 myŋǧa jettı.

Elde 6 millionnan astam adamnyŋ kreditı bar. Keibırı 10-12 kredit töleidı. Jylda jalaqyǧa qosylǧan 20-30 paiyz üstemenı infliasiia qūmǧa sıŋgen sudai jūtuda. Sondyqtan jalaqysy joǧary damyǧan elderge baruǧa asyǧady

Oŋtüstık Koreiada zaŋdy jäne zaŋsyz jūmys ısteitın migranttar sany jaǧynan qytailyqtar köş bastaidy. Vetnam, Tailand, Nepal, Kambodja, Bangladeş, Päkıstan, Filippin, İndoneziia, Moŋǧoliia, Şri-Lanka, Mianma elınıŋ azamattary köptep kezdesedı. Oǧan Orta Aziiadaǧy Qyrǧyzstan men Qazaqstandy qosyŋyz. Türlı derek közderınde 2020 jyly 29 myŋ Qazaq elınıŋ azamaty Koreiada jaldanyp eŋbek etse, 2021 jyly 31 myŋ, 2022 jyly 36 myŋǧa jettı. Bıraq eldegı Syrtqy ıster ministrlıgı de, Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı de būl sifrdy qysqartyp körsetedı.

Äzırge Qazaqstan men Koreia Ükımetı arasynda eŋbek vizasy jönınde ortaq kelısım joq. Sondyqtan bızdıŋ eldıŋ azamattary onda turistık vizamen baryp, retın tauyp sonda qalyp, jūmys ısteidı. Ärı olardyŋ qauıpsızdıgıne eşkım kepıldık bere almaidy. Būǧan Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı ökılı Äsel Almatovanyŋ sözı dälel.

Qazaqstan qandai qadam jasady?

Mäjılıs deputaty Nartai Aralbai Parlamentte osy sūraqqa bailanysty mäsele köterdı.

– Resmi derek, 2022 jyly Oŋtüstık Koreiada 9,6 myŋ el azamaty zaŋsyz eŋbek migranty retınde önerkäsıp, qūrylys, auyl şaruaşylyǧy salasynda jūmys ıstedı. Al Koreiada otandastar basyn bırıktıretın ortalyq 20 myŋǧa juyq qazaqstandyq jürgenın rastaidy. Eŋ qiyny, onda eŋbek etetınder zaŋǧa süienıp öz qūqyǧyn talap ete almaidy. Eger talap etse, jūmys beruşı qūqyq qorǧau organdaryna aryzdanyp, ūstatyp jıberuı mümkın.

2020 jyly Prezident Qasym-­Jomart Toqaev şetelde jūmys ısteitın otandastyŋ qauıpsız­dıgıne alaŋdaitynyn aityp, E-9 vizasyn zaŋdastyrudy tapsyrdy. Qazaqstandyqtardy şetelde jūmyspen qamtamasyz etuge Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı jauapty.

Koreia Ükımetı «Eŋbekke rūqsat beru jüiesın» (EPS) engızu mäselesın qaita qarastyrudy ūsynyp, tıptı kerek bolǧan jaǧdaida özderınıŋ mamanyn jıberıp, ädıstemelık kömek körsetuge daiyn ekenın jetkızdı. Alaida älı künge deiın mäsele öz deŋgeiınde şeşılgen joq. Bızdıŋ azamattar qaşan zaŋdy eŋbek migranty retınde eŋbek ete alady? – dep deputat mäselenı tötesınen qoiyp, Ükımet basşysy Älihan Smaiylovqa saual joldady.

Ekı eldıŋ Ükımetı arasynda 7 raundtyq kelıssöz jürgızılgenı, bıraq naqty nätije bolmaǧany belgılı. Bälkım, 2024 jyldyŋ alǧaşqy ailarynda ükımetaralyq kelısım küşıne enıp, qazaqstandyqtar E-9 vizasymen uaqytşa jūmys ısteuge mümkındık alatyn bolar. Bärın uaqyt körsetedı.

– Qazaqstan Ükımetınıŋ Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan, sondai-aq Äzerbaijan Ükımetı arasynda eŋbek qyzmetı jäne eŋbekşı migrantynyŋ qūqyǧyn qorǧau turaly kelısım bar. Bügınde halyqaralyq eŋbek naryǧynda sūranys geografiiasy keŋeiıp keledı. Osyny eskerıp Türkiia, Ūlybritaniia, Germaniia, İzrail, Qatar, Koreiaǧa barǧan qazaqstandyq eŋbek migrantynyŋ Eŋbek jäne äleumettık qūqyqtaryn qamtamasyz etu turaly jaŋa kelısımnıŋ jobasy äzırlendı, – dedı jauapty maman Äsel Almatova.

Koreia ükımetınıŋ öz talaby bar: bırınşısı – tabys tapqysy kelgen adamdar Koreianyŋ ışkı zaŋdaryn bıluı kerek. Ekınşısı – korei tılınde tıldesetın deŋgeide boluy şart. Üşınşısı – tek sertifikattalǧan mamandyq ielerıne ǧana rūqsat etıledı. Būǧan eş dau aita almaimyz. Öitkenı är eldıŋ öz zaŋy, ädet-daǧdysy bar. Barǧannan keiın soǧan baǧynuǧa tura keledı.

Elde 6 millionnan astam adamnyŋ kreditı bar. Keibırı 10-12 kredit töleidı. Jylda jalaqyǧa qosylǧan 20-30 paiyz üstemenı infliasiia qūmǧa sıŋgen sudai jūtuda. Sondyqtan jalaqysy joǧary damyǧan elderge baruǧa asyǧady.

Eŋbek köşı-qonynyŋ küngeiı el azamattarynyŋ äleumettık jaǧdaiyna säule tüsırse, köleŋkesı jat jerde qaitys bolǧan adam köbeiıp keledı.