Tūrar Rysqūlov Türkıstan Avtonomiialy Respublikasy Ükımetınıŋ basşysy retınde 1923 jyldyŋ küzınde Germaniiaǧa saparmen barǧany belgılı. Būl sapar BK(b)P Ortalyq Komitetınıŋ kelısımımen joǧary deŋgeide ūiymdastyrylǧan resmi sapar bolatyn. Sapardyŋ basty maqsaty – Türkıstan men Būharadan Germaniiada oqyp jürgen student jastardyŋ jaǧdaiyn bılu jäne ekı el arasynda osyndai jūmystardy jalǧastyru mümkındıgın qarastyru edı.
Sapar barysynda ükımettık deŋgeide qabyldaulardyŋ, kezdesulerdıŋ bolǧandyǧy jönınde derek joq. T.Rysqūlovtyŋ özı de türlı jazbalarynda ondai qabyldaular jönınde derek qaldyrmaǧan.
Germaniiaǧa jastardyŋ oquǧa jıberıluı, olardyŋ keiıngı taǧdyry jaily özbekstandyq ǧalym Şeraly Turdiev Taşkenttegı jäne Germaniiadaǧy arhivterdıŋ derekterı negızınde «Ular Germaniiada uqiǧan edilar» degen kölemdı eŋbek jazǧan edı. Zertteude Tūrar Rysqūlovtyŋ esımı jalpy mäseleler qatarynda aitylyp ketkendıgı bolmasa, onyŋ osy sapardaǧy atqarǧan qyzmetı tolyq aşylmaǧan. Mäskeu arhivınen qolymyzǧa ılıngen qūjattar taqyrypty derektık negızde tarqatuǧa mümkındık beredı.
Türkıstan Respublikasy üşın asa qajettı mamandyqtar boiynşa şetelge oquǧa studentter jıberu mäselesı Aǧartu halkomy deŋgeiınde bırneşe ret köterılgen. Būhara Halyq Respublikasynyŋ basşylary Faizulla Qojaev, qairatker, oqymysty professor A.Fitrat tarapynan da osyndai bastamalar köterılıp, soŋynda Türkıstan Respublikasymen bırge osy mäsele şeşımın tabady. Nätijesınde 1922 jyldyŋ soŋynda Türkıstan men Būharadan 70-ke juyq ärtürlı jastaǧy jıgıtter men qyzdar Germaniianyŋ türlı qalalaryna oquǧa attanady. Olardyŋ taŋdaǧan mamandyqtary ölke üşın maŋyzdy salalardy qamtydy. Atap aitqanda, auylşaruaşylyǧy, toqymaşylyq, himiia, elektrotehnika, bylǧary öŋdeu, falsafa, pedagogika, medisina mamandyqtary edı.
F.Qojaev şäkırtterdı Germaniiaǧa alyp barudy būharalyq ziialy Abduvahid Būrhanov pen Germaniiadan kelgen tatar ziialysy Älımjan İdrisige jäne A.F.Kamenskiige tapsyrady. Būharada medrese bıtırıp, Türkiia, Germaniiada bolyp kelgen Älımjan İdrisi Germaniiaǧa baratyn şäkırtterdıŋ basşysy bolyp taǧaiyndalady.
Būhara men Türkıstannan Germaniiaǧa oquǧa barǧan jastarǧa Syrtqy ıster halkomynyŋ orynbasary Chicherin jäne basqalar arqyly stipendiia, sälem-sauqat jıberılıp tūrǧan. Sonymen bırge olardyŋ tūrmystyq jaǧdaiy, oqu barysymen qatar saiasi ideialyq köŋıl-küilerı de keŋestık bilık tarapynan jıtı qadaǧalauda bolǧan.
Şäkırtterdıŋ oquyn jalǧastyruyna bailanysty F.Qojaev, A.Fitrat, Türkıstan Ükımetınıŋ töraǧasy T.Rysqūlovtar köp kömek körsetıp tūrǧan. Äitse de, Türkıstanda basşylyq qyzmetterde bolǧan evropalyq qairatkerler jastardyŋ Germaniiada oqularyn jalǧastyrularyna qarsylyq jasap, olardy elge qaitaruǧa müddelı boldy. Mysaly, V.Kuibyşev 1922 jyldyŋ soŋynda Germaniiaǧa jıberılgen jastardy qaitaryp, olardy Mäskeude oqytudy qatty talap etken, al oǧan F.Qojaev qarsylyq bıldırgen. Būl jaǧdai resmi oryndarda da köterılıp, onyŋ soŋy 1923 jyly Türkıstan Halkomkeŋesınıŋ töraǧasy T.Rysqūlovtyŋ türkıstandyq jäne būharalyq studentterdıŋ hal-ahualymen tanysu maqsatynda Germaniiaǧa baruyna ūlasty. Osy saparynyŋ maqsaty turaly T.Rysqūlov 1923 jyldyŋ 2 jeltoqsanyndaǧy maqalasynda «Germaniiadaǧy ortaaziialyq studentterdıŋ jaǧdaiymen tanysu jäne olardyŋ oquyn jalǧastyrudyŋ jaǧdaiy men qajettılıgın anyqtau» bolǧandyǧyn jazady. Osy saparynda T.Rysqūlov studentterdıŋ taŋdaǧan mamandyqtary Türkıstan ölkesı üşın asa zäru mamandyqtar ekendıgıne köz jetkızedı jäne olardyŋ öz oquyn yqylaspen oqyp jürgendıgın, elge qaityp, alǧan bılımderın halyq pen memlekettıŋ igılıgıne jūmsauǧa qūlşynyp otyrǧandyǧyn da atap körsetedı. Tūrardyŋ maqalasynan Germaniiadaǧy studentter arasynda 4 qazaq bar ekendıgı aitylady. Sonymen qatar, Germaniiadaǧy elşılıkte bolǧan kezdesude elşılık janynan studentterge basşylyq jasaityn ökıldık aşu qajettılıgın aityp, «osyndai qūrylymdyq özgerıster ıske assa studentterdıŋ äldeqandai terıs yqpalǧa erıp ketu qaupı joiylady» degen qorytyndy jasaidy.
Ükımet basşysynyŋ osyndai qorytyndysyna qaramastan 1924 jyly Germaniiaǧa barǧan Orta Aziia Memlekettık universitetınıŋ rektory Meierson Germaniiadaǧy studenttermen kezdesıp, olardy saiasi synaqtan ötkızedı jäne olardyŋ basşysy Älımjan İdrisiǧa senımsızdık bıldıredı. Al kelesı jolǧy saparynda ortaaziialyq studentterdıŋ oquyn Germaniiada emes, Keŋes Odaǧynda jalǧastyrularyn qataŋ talap etedı.
Jalpy, osy kezde şetelderde oqityn türkıstandyq studentterge stipendiia ärtürlı mekemeler men şaruaşylyq organdary tarapynan tölenetın täjıribe bolǧan. Sondai sebeptermen de studentterge stipendiia uaqytyly tölenbei qalyp jatqandyǧyn Türkatkom töraǧasynyŋ orynbasary S.Qojanovtyŋ Ortalyq Halkomkeŋesıne 1922 jyldyŋ 22 jeltoqsanynda joldaǧan jedelhanynan da aŋǧaramyz. Jedelhatta S.Qojanov şeteldegı studentterdıŋ stipendiialarynyŋ keşıktırıluınıŋ sebebın tez arada anyqtaudy sūraidy.
Tūrar Rysqūlovtyŋ Germaniiaǧa sapary resmi bilıktıŋ josparyna sai oryndalǧanyna köz jetkızdık. Degenmen, jastardy elge qaitaruǧa bailanysty mäseleler tolastamady, olardyŋ üstınen qadaǧalau küşeie tüstı. Qairatkerdıŋ osy saparynyŋ saldary özı üşın öte auyr boldy. Eŋ alǧaşqy synaq, T.Rysqūlovtyŋ Germaniia saparynyŋ qarjylyq esebı türınde körınıs berdı. RGASPİ qorlarynda T.Rysqūlovtyŋ Germaniiaǧa saparyna qatysty bırqatar qūjattar saqtalǧan. Osy qūjattardyŋ deregınde mynadai mälımetterge kez bolamyz: T.Rysqūlovqa osy sapary üşın 20 myŋ altyn aqşa nemese 2 myŋ chervones bölıngen. Ol amerikan dollaryna auystyrylǧanda 9500 dollardy qūraǧan.
Osy qarjynyŋ jaratyluy jönınde T.Rysqūlov qūzyrly organdarǧa jazbaşa esep beredı. Qarjynyŋ basym bölıgı studentterge stipendiia retınde taratylǧan. Atap aitqanda, türkıstandyq 11 studenttıŋ ärqaisyna 200 dollardan 1923 jyldyŋ soŋǧy tört aiyna jäne 1924 jyldyŋ qaŋtar ailaryna stipendiia berılgen. Studenttık Biuro keŋsesınıŋ şyǧyndaryna – 100, D.Bitıleuovtyŋ jeke qajettılıgıne – 20, Şyǧysqa qatysty kıtaptar satyp aluǧa – 67, Halyq komissarlar keŋesıne qajettı keŋse qūraldaryna 950, Aǧartu halkomy üşın mikroskop siiaqty tauarlarǧa 531 dollar jūmsalǧan. Osy esepke qarap otyryp T.Rysqūlovtyŋ fotograf jäne kinooperatorlar jaldaǧandyǧyn, studenttermen Berlin qalasyn aralap, film tüsırtkenın aŋǧaramyz. Demek, bügıngı künı asa maŋyzdy derekke ainalyp otyrǧan Germaniiada oqyǧan studentter ömırınen tüsırılgen kino-foto qūjattar arhivterde saqtaluy äbden mümkın.
1923 jyldyŋ 17 qyrküiegı men 10 qazany aralyǧynda T.Rysqūlovqa jolbasşy jäne audarmaşy bolyp qyzmet körsetken Ǧ.Bırımjanovqa 100 dollar tölengendıgıne qarap, qairatkerdıŋ Germaniiada boluyn osy aralyqpen şekteuge bolmaidy. Ol resmi qūjattarynyŋ bırınde Germaniiada bır aidan astam bolǧandyǧyn jazady.
Endıgı mäsele, Germaniiada oqyǧan qazaq studentterınıŋ sany resmi qūjattarda törteu dep jazylsa (Ǧ.Bırımjanov, Ä.Mūŋaitpasov, D.Bitıleuov, T.Qazybekovter) «Aq jol» gazetındegı jariialanymdar olardyŋ beseu ekendıgın aitady. RGASPİ qorlaryndaǧy qūjattardan olardyŋ besınşısı Bökei guberniiasy Teŋız uezınıŋ tumasy, Qazan universitetınen Türkıstan universitetıne auysqan Sabyr Tanaşov bolyp şyqty. Ol Berlin auylşaruaşylyǧy institutynyŋ qant qainatu fakultetınde oqyǧan. Onyŋ «türkıstandyq stipendiia aluşylar qataryna qosyp», özıne «stipendiia taǧaiyndau» turaly ötınışın qanaǧattandyrǧan T.Rysqūlov oǧan ekı ailyq stipendiia bergızedı.
Degenmen, ol jastardy elge qaitaruǧa bailanysty mäseleler tolastamady, olardyŋ üstınen qadaǧalau küşeie tüstı. Qairatkerdıŋ osy saparynyŋ saldary özı üşın öte auyr boldy. Eŋ alǧaşqy synaq, T.Rysqūlovtyŋ Germaniia saparynyŋ qarjylyq esebı türınde körınıs berdı.
Qysqasy, Germaniiaǧa saparyna jūmsalǧan qarjy jönınde köterılgen daŋǧazaǧa narazy bolǧan T.Rysqūlov 1923 jyldyŋ 18 jeltoqsanynda Stalin men Rudzutaktyŋ atyna hat jazyp, özınıŋ ärbır qadamyn aŋdyǧan būndai äreketke narazylyǧyn tanytady. T.Rysqūlovtyŋ Germaniiaǧa saparynyŋ eŋ ülken saldary «Ülken terror» kezınde onyŋ şeteldegı pantürkışıl ūiymdarmen bailanysyn aiǧaqtaityn dälel, däiek türınde körınıs tapty. Ol qamauǧa alynǧannan keiın jürgızılgen alǧaşqy tergeulerınıŋ bırınde, atap aitqanda, 1937 jyldyŋ 3 şıldesındegı tergeu hattamasynda «Osynyŋ bärı menıŋ Germaniiaǧa saparymnan bastaldy» dei kelıp, «şetelge studentter jıberudegı maqsat emigrasiiadaǧy pantürkışıl ūiymdarmen bailanys ornatu bolǧandyǧyn, sol üşın de baratyndar qataryna ūltşyl jastar taŋdalǧandyǧyn» körsetedı. Sol studentter qatarynda Ǧazymbek Bırımjanovtyŋ esımı erekşe atalady.
Mäskeude bilıktıŋ joǧary eşelonynda qyzmet ıstegen qazaq ūlttyq saiasi elitasy ökılderı – N.Töreqūlov, T.Rysqūlov, S.Qojanov, N.Nūrmaqovtardyŋ «Ülken terrordaǧy» aiyptaluy 1937 jyldyŋ 8 mausymyndaǧy KSRO Işkı ıster halyq komissariaty Memlekettık qauıpsızdık Bas basqarmasynyŋ «keŋeske qarsy pantiurkistık ūltşyldyq ūiymdar turaly» sirkuliar hatymen bailanysty. Ol hat osy jyldyŋ köktemınde Orta Aziia men Tatarstan respublikalarynda ūlt ziialylaryn tūtqynǧa alu nauqany negız nätijesınde jazyldy. Sirkuliar hatta soŋǧy kezde şyǧys respublikalary men oblystarda keŋeske qarsy astyrtyn jūmys jasaityn ūltşyldyq elementterdıŋ belsendılıgı artyp otyrǧandyǧy aitylǧan. Olardyŋ qyzmetı tanymal «Alaşorda», «Mussavat», «Milli-Firka», «Milli-İttihad» ūiymdarymen bailanystyrylady. Osyndai aiyptaularmen T.Rysqūlov 1937 jyldyŋ 21 mamyrynda tūtqynǧa alyndy. N.Ejovtyŋ joldama hatymen ūsynylǧan olardyŋ tergeu hattamalarymen Stalinnıŋ özı tıkelei tanysyp, tiıstı nūsqaular berıp otyrǧan. Demek, saiasi quǧyn-sürgınnıŋ joiqyn iırımınen alaştyq, ūltşyldyq ideiasyna tartylǧan ūlttyq elita qūramynan eşkımnıŋ de aman qaluy mümkın emes edı.
Tergeuşıler pantiurkistık ūiymdardyŋ Keŋes ökımetıne qarsy ıs-äreketterın äsırelegendıgı sonşalyqty ol tıptı sandyraqqa ainalyp ketken. «Bızdıŋ pantiurkistık ūiym tolyq maǧynasynda bırtındep German faşizmınıŋ Keŋes Odaǧyndaǧy barlau agenturasyna ainaldy. …Menımen jäne Mäskeudegı German elşılıgımen bailanys Töreqūlov pen Hakimov arqyly ıske asty» degen sandyraqty moiyndauǧa bır basyna qaisarlyǧy jetıp artylatyn T.Rysqūlovtyŋ psihologiialyq jäne fizikalyq qysymsyz qol qoiuy mümkın emes edı. Sol kezde qamauǧa alynǧan qairatkerlerdı tergeudıŋ qataŋ tärtıbı qalyptasty. Tergeudıŋ adam qūqyn aiaqqa taptap, öreskel jürgızılgendıgı öz aldyna, «qajettı» moiyndauyn alu üşın tergeuşı ūryp-soǧu täsılın qoldandy.
Tūrar Rysqūlov 3 şılde 1937 jylǧy tergeu hattamasynda Rykovtyŋ Mäskeu men Orta Aziiadaǧy jäne Qazaqstandaǧy şeteldık elşılıktermen bailanys ornatu turaly ūsynysynan soŋ bırın-bırı almastyryp, Gedjas-Araviiada KSRO ökılettı elşısı bolyp qyzmet ıstegen Töreqūlov jäne Hakimovpen kezdeskendıgın, ol ekeuınıŋ Germaniia, Japoniia jäne Türkiianyŋ barlau organdarymen erteden bailanysta bolǧandyǧyn aitady. Saiasi quǧyndau apparatynyŋ mültıksız jäne josparly türde jasaǧan tergeuşıler aldyna kelgen aiyptaluşynyŋ kez kelgen bailanystaryn öz qalaularyna sai būryp alatyndyǧy jäne moiyndatatyndyǧy belgılı.
Osy aiyptaulardyŋ taban tıreitın däiegı T.Rysqūlovtyŋ 1923 jylǧy Germaniiaǧa saparyna qatysty boldy. Joǧarydaǧy atalǧan T.Rysqūlovtyŋ tergeu hattamasy barlyǧy 25 paraqty qūraǧan bolsa, onyŋ üş paraǧynda osy saparynda studenttermen «jürgızgen» agenturalyq jūmystary, Germaniia syrtqy barlau qyzmetımen kezdesulerı, Türkıstanǧa nemıs önerkäsıbınıŋ konsessiialaryn ornalastyru, Keŋes Odaǧynan bölıngen jaǧdaida Türkıstan men Qazaqstannyŋ Germaniia protektoratyna köşuı jäne t.b. turaly özara «kelıssözderdı» qūraidy.
T.Rysqūlovtyŋ tergeu hattamasyndaǧy Türkıstan men Qazaqstanda jūmys ıstegen pantiurkistık ūiymdar «nemıs barlau agenturasyna ainaldy» degen körsetu tergeuşılerdıŋ kışkene detaldan ülken konstruksiialar jasaityn «şeberlıgımen» ülken aiyp bolyp tūjyrymdaldy. T.Rysqūlov pen S.Qojanovty pantürkşıldık ūiymnyŋ basşylary retınde 1938 j. 8 aqpanyna deiın Butyrka türmesınde ūstap, Mäskeude tergelgen qazaq saiasi elitasynyŋ eŋ soŋynan ükım şyǧarǧan. T.Rysqūlovtyŋ Germaniiaǧa saparynyŋ sebepterı ızgı maqsattardy közdegenımen totalitarlyq bilıktıŋ quǧyndau saiasaty barysynda onyŋ saldary jeke öz basy üşın ǧana emes, özge tūlǧalar üşın de orny tolmas qasıretke ainaldy.
Türkıstan men Būharadan jastardyŋ Germaniiaǧa oquǧa jıberıluı – Orta Aziia halyqtarynyŋ mädeni damuynda ülken qūbylysqa ainalǧan edı. Ökınışke qarai, totalitarlyq bilıktıŋ keŋestık gumanitarlyq keŋıstık qalyptastyrudy közdegen saiasaty būl bastamany üzıp tastady.
Hazretälı TŪRSŪN,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor
