Statistikaǧa süiensek, ötken jyly älem boiynşa şamamen 15 million adam insult alǧan. Qazaqstanda da jaǧdai mäz emes. Elımızde jyl saiyn 40 myŋǧa juyq insult tırkeledı.
Qarapaiym tılmen aitsaq, insult miǧa qan kelu toqtaǧan kezde bolady. Saldary ölımge nemese mügedektıkke äkeledı. Būǧan deiın insult 55 jastan asqan nauqastarda kezdesse, bügınde 50 jasqa deiıngı adamdar da būl aurumen betpe-bet keledı. Astana qalasy №2 qalalyq köpsalaly auruhananyŋ insult ortalyǧynyŋ meŋgeruşısı Äliia İmanovanyŋ aituynşa, elordada insult ortalyǧy 2018 jyly Astana qalasy Densaulyq saqtau basqarmasy basşysynyŋ būiryǧymen nevrologiia bölımşesınıŋ negızınde qūryldy. İnsult ortalyǧy insultpen auyratyn nauqastarǧa şūǧyl nevrologiialyq kömek körsetedı.
«Qazaqstanda jyl saiyn 40000-ǧa deiın insult tırkeledı, onyŋ ışınde 5 myŋy 24 saǧat ışınde, 5 myŋy 1 aidyŋ ışınde qaitys bolady. İnsulttan aman qalǧandardyŋ 70-80 paiyzy mügedek bolyp qalady, al olardyŋ şamamen 20-30 paiyzy tūraqty syrttai kütımdı qajet etedı. Jalpy alǧanda, insult – jıtı jürek auruynan keiıngı ölımge äkeletın derttıŋ negızgı sebebı. Äielderge qaraǧanda erlerde ölım deŋgeiı joǧary» deidı insult ortalyǧynyŋ meŋgeruşısı Äliia Asylbekqyzy.
Onyŋ aituynşa, mügedektık boiynşa insult alǧandar alǧaşqy orynda tūr. Statistikaǧa süiensek, tek 10 paiyzy ǧana jūmysqa qaita ornalasady, 37 paiyzy 6 ai ışınde qaitys bolady, 53 paiyzy mügedek bolyp qalady eken. Nauqastardyŋ ortaşa jasy – 41 jastan 65 jasqa deiın. Būl, ökınışke qarai, halyqtyŋ eŋ jūmysqa jaramdy bölıgı. Aita ketu kerek, insulttan keiın adamnyŋ ömır süru sapasy tömendeidı.
«Adamdarǧa eŋ aldymen insult degen ne ekenın aituymyz kerek. İnsult – mi qan ainalymynyŋ jedel būzyluy, nätijesınde midyŋ ärtürlı bölıgınıŋ jūmysy būzylady. Osy rette FAST synaǧy insulttıŋ alǧaşqy belgılerın tanu üşın qoldanylady. Iаǧni külımsıreu. Ol boiynşa insult kezınde külımsıreu qisyq boluy mümkın, erınnıŋ bır jaǧyndaǧy būryşy joǧary emes, tömen baǧyttalady. Söileu. Nauqasqa qarapaiym söilem aitqyzyŋyz. Mysaly, «Terezenıŋ syrtynda kün jarqyrap tūr». İnsult kezınde aitylu jiı būzylady, bıraq ūdaiy emes. Ekı qoldy köteru. Eger qoldary bırdei jyldamdyqpen köterılmese, būl insulttıŋ belgısı boluy mümkın. Tiıstı emdeu üşın «uaqyt-mi» tūjyrymdamasy, insulttı erte anyqtau jäne naqty terapiia alu üşın nauqasty jaqyn maŋdaǧy insult ortalyǧyna jyldam jetkızu öte maŋyzdy. Bız nevropatologtyŋ qan aǧymyn qalpyna keltıru üşın bar bolǧany 6 saǧaty bar ekenın este saqtauymyz kerek. Därıger qan ūiyǧyşyn erıtu üşın arnaiy preparatty paidalanady nemese hirurg midyŋ tamyrlaryna operasiia jasaidy jäne qan aǧynyn qalpyna keltıredı. Eger nauqas auruhanaǧa 6 saǧattan keşıkse, därıgerler naqty terapiiany jürgıze almaidy, sebebı asqynu paida boluy mümkın» deidı Äliia İmanova.
Jalpy insulttan keiın adamǧa ülken kütım kerek. Oŋaltu mamany, nevropatolog, kardiolog, neirohirurg, reanimatolog, kütım medbikesı, LFK nūsqauşysy jäne qūramyna psiholog kıretın multidissiplinarlyq toptyŋ qatysuymen jeke oŋaltudy qajet etedı.
Aurudyŋ aldyn alu üşın är adam öz densaulyǧyna jauapty bolǧany abzal. Därıgerlerdıŋ pıkırınşe, insultpen auyratyndar jiı profilaktikalyq şaralardy saqtamaidy jäne emhana men skriningten uaqytyly ötpeitın körınedı.
Aldyn alu üşın ne ısteu kerek?
Temekı şeguge bolmaidy!
Temekı şegu aterosklerozdyŋ damuyn, jürek pen mi tamyrlarynda qan ūiyǧyştarynyŋ paida boluyn tezdetedı. Şylym şegetın adamdarda insult qaupı temekı tartpaityndarǧa qaraǧanda 6 ese joǧary. Temekı şegudı toqtatqannan keiın 5 jyldan keiın insult qaupı temekı tartpaityndarmen bırdei bolady.
Alkogoldı ışımdık ışpeŋız!
Etanol qan qysymyn tömendetetın preparattardyŋ äserın tömendetedı. Etanoldyŋ özı qan qysymyn arttyrady.
Dene şynyqtyru jattyǧularyn oryndaŋyz!
Özıŋızdı jaqsy sezıngen kezde şamadan tys jūmys jasamai, aptasyna kemınde 4-5 ret 30-40 minutqa deiın seruendeŋız.
Tūzdy azaityŋyz!
Tūzdy tūtynu mölşerın künıne 1 şai qasyqtan asyrmai azaityŋyz. İnsult qaupı 23 paiyzǧa, jürektıŋ işemiialyq auruynan bolatyn ölım-jıtım 16 paiyzǧa tömendeidı.
Kökönıs pen jemıs jeŋız!
Kündelıktı tūtynu insulttıŋ aldyn alady, antioksidanttyq mehanizmder belsendı bola tüsedı, kalii deŋgeiı joǧarylaidy. Aptasyna kemınde 2 ret maily teŋız balyǧyn jeŋız. İnsult qaupı 48 paiyzǧa tömendeidı. Aterosklerozdyŋ damuyna jol bermeitın köptegen poliqanyqpaǧan mai qyşqyldary bar.
Qan qysymyn tūraqty baqylaŋyz!
Künıne 2 ret tekserıp otyryŋyz. Qandaǧy gliukoza deŋgeiın, qan lipidterın merzımdı baqylaŋyz. Osy ūsynystardy oryndau qaitalanatyn insult qaupın 40 paiyzǧa tömendetedı. Jeke taŋdalǧan därılerdı ünemı qoldanu insult qaupın taǧy 40 paiyzǧa tömendetedı.
Gülmira Aimaǧanbet
