Qazır ne köp, kiberqylmys köp. Jaişylyqta qylmystyŋ aldyn alumen jäne özımen küresetın qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetkerlerı qandai da bır qylmystan jūrtty saqtandyratyn kezde, onyŋ äleumettık portretın jasaidy. Al kiberqylmyskerdıŋ portretın jasau öte qiyn. Öitkenı ol – internettıŋ iırımınde otyryp, közge körınbei zūlymdyqqa baratyn qaskünem. Astanalyqtardy osy qaskünemnen saqtandyru maqsatynda özımızşe internettegı alaiaqtyŋ portretın jasap köreiık.
Poliseiler jasaǧan beine
Eŋ aldymen, poliseiler jasaǧan nūsqany alaiyq. Olardyŋ aituynşa, būl sanatqa psihologiialyq tūrǧydan arnaiy daiyndalǧan, 20-45 jas aralyǧyndaǧy orys tılın erkın meŋgergen, şeteldık ūiymdasqan qylmystyq toptar qūramyna kıretın, call-ortalyqtar qaǧidaty boiynşa jūmys ısteitın, jaqyn jäne alys şetelderde tūratyn erler men äielder kıredı. Olardyŋ arasynda ärqaisysynyŋ atqaratyn qyzmetı men rölı naqty bölıngen: «kelıssöz jürgızuşıler», hakerler, IT mamandary jäne özderınıŋ qauıpsızdık qyzmetı.
Äbden qylmysqa maşyqtanyp alǧan alaiaqtar aŋqau adamdardy aldaudyŋ eŋ köp taralǧan tört ädısın qoldanady: bırınşısı – tauarlar men qyzmet türlerın satu turaly onlain-jarnamalardy şyǧaru; ekınşısı – azamattarǧa telefon soǧyp, özın «bank nemese qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetkerımın» dep tanystyryp, olardy ärtürlı jaǧdaiǧa qyzyqtyrady; üşınşısı – olar ärtürlı investisiialyq jobalarǧa aqşany tiımdı jolmen saludy ūsynady; törtınşısı – olar ärtürlı kompaniialar men ūiymdardyŋ fişingtık saityn jasaidy, sol arqyly paidalanuşylardyŋ qūpiia aqparatyn alady.
Aşközdık pen suaittyqtyŋ şeberı
Bıreudıŋ zatyn ūrlaǧan ūryny, baǧaly zatyn küşpen tartyp alǧan tonauşy-qaraqşyny özgeden aiyru oŋai. Al internettegı kiber-ūryny eşkım tani almaidy. Öitkenı ol közge körınbeidı, öz «qūrbanyna» eşqandai fizikalyq ziianyn tigızbeidı. Tıptı, onyŋ jasy, jynysy, dını, dılı qandai ekenın de bıle almaisyŋ. Belgılısı sol, ol özın qylmyskermın dep sanamaidy, bıraq adamǧa körınbei-aq aqşasyn, qymbat zattaryn üptep ketedı. Psiholog-mamandar kiberalaiaqtardyŋ negızgı ekı jaǧymsyz qasietın aitady: aşközdık pen suaittyq. Rasynda da, avantiurist ne tym pysyq bolmasaŋ, eşkımdı aldai almaisyŋ. Ol üşın adamdardyŋ psihologiiasyn jaqsy bıluge tiıssıŋ: ürei men äuestık, qūmarlyq pen saraŋdyq, älsızdık pen sauatsyzdyq siiaqty närselerdı ret-retımen paidalanyp, tüptep kelgende, özınıŋ maqsatyna jetedı. Ärine, būlardyŋ bärın sätımen ıske asyru üşın kımmen, qalai söilese bılu de bärınen maŋyzdy.
İnternettegı alaiaqtyŋ basqa qylmyskerden taǧy bır aiyrmaşylyǧy – jūmbaqtyǧy. Alaiaqtardyŋ köpşılık bölıgı şetelde otyrady. Olardyŋ qai elde otyryp, kımdı aldaǧanyn da anyqtau qiyndyq tuǧyzatyny sodan. Kädımgı ūrylar ūstalyp qalmaiyn degen üreimen ömır süredı. Al hakerlık baǧdarlamalardy qoldanatyn kiberqylmysker ärkez özın qauıpsız, erkın sezınedı. Söitıp, ol özınıŋ oiyna kelgenın ısteidı. Mūndai alaiaqtarda aianyş sezımı bolmaidy. Sol sebepten, olardyŋ qūrbany köbınese qart adamdar, äielder, balalar bolyp şyǧady. Egde jastaǧy adamdardyŋ kez kelgen qoŋyrauǧa senıp qalatynyn jūrttyŋ bärı bıledı, mūny alaiaqtar da tiımdı paidalanady.
Äbden qylmysqa maşyqtanyp alǧan alaiaqtar aŋqau adamdardy aldaudyŋ eŋ köp taralǧan tört ädısın qoldanady: bırınşısı – tauarlar men qyzmet türlerın satu turaly onlain-jarnamalardy şyǧaru; ekınşısı – azamattarǧa telefon soǧyp, özın «bank nemese qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetkerımın» dep tanystyryp, olardy ärtürlı jaǧdaiǧa qyzyqtyrady; üşınşısı – olar ärtürlı investisiialyq jobalarǧa aqşany tiımdı jolmen saludy ūsynady; törtınşısı – olar ärtürlı kompaniialar men ūiymdardyŋ fişingtık saityn jasaidy, sol arqyly paidalanuşylardyŋ qūpiia aqparatyn alady
Qartaiǧan tuystary, körşılerı, tanystary bar azamattar olarǧa alaiaqtyqtyŋ qandai täsılderı bar ekenın, alaiaqtyq sipattaǧy qoŋyraular men habarlamalardy alu kezınde özın qalai ūstau kerektıgın, atap aitqanda, alaiaqtarmen dialog jürgızbeu, äŋgımenı toqtatu jäne tuystaryna qoŋyrau şalu kerektıgın tüsındıruı kerek. Eger qart adam bank kartasymen zeinetaqy alsa, onda kartadan aqşa aluǧa kömek körsetıŋız nemese tuysqanyŋyzǧa kartany sızge berudı ūsynyŋyz. Alaiaqtan qoŋyrau tüsken kezde būl faktı turaly dereu polisiiaǧa habarlau qajet.
Alaiaqty qalai tanuǧa bolady?
Ärine, būl ärı qiyn, ärı oŋai sūraq. İnternettegı alaiaqtardyŋ tılı şūraily, sözı ötımdı bolyp körınetını ras. Ä degende kez kelgen adam olarǧa senıp qaluy mümkın. Alaida qandai jaǧdaida bolsyn olardyŋ alaiaq ekenın tanuǧa bolady? Qalaişa? Bırınşıden, internet jelısındegı alaiaq bırınşı bolyp özınıŋ qūrbanyn ızdep, bailanysqa şyǧady. Ol telefon qoŋyrauy, äleumettık jelıge kelgen habarlama, elektrondyq poştaǧa kelgen habar boluy mümkın. Elektrondyq poştada «spam» degen bölıkke osyndai «şabuyldar» jiı jasalady. Äsırese, şetelden är adamnyŋ tegımen bırdei adamnan hattar köp keledı. Onda tuysynyŋ qaitys bolǧanyn, artyna mūraǧa köp aqşa qaldyryp, sony alu üşın, belgılı bır anketany toltyrudy ūsynady. Sondyqtan, ondai «oŋai oljaǧa» keneludı oilamai, alaiaqtardyŋ qūrǧan torynan saq bolyŋyzdar.
Alaiaqty tanudyŋ ekınşı belgısı – olar bırden ışı-bauyryŋa kırıp söilesıp, qyzyqty qarjylyq ūsynystaryn jaudyrady. Sızge ol «bank qyzmetkerı», «arnaiy tergeu qyzmetınıŋ ökılı», «erekşe qylmystyq ısterdı tergeuşı», ia bolmasa qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan öz tuysyŋyz bolyp habarlasuy mümkın. Eŋ bastysy, ol kım bolsa da mäselenıŋ mänısın aityp, bırden aqşa turaly äŋgımege köşedı. Esıŋızde bolsyn: bank eşqaşan telefon arqyly tūtynuşysynyŋ kartasy turaly mälımetterdı sūramaidy: onyŋ nömırı, artqy jaǧyndaǧy kody, karta iesınıŋ aty-jönı jäne onyŋ qoldanylu merzımı, tıptı pin-kody bolsyn. Eger qoŋyrau şalǧan adam sızden osyndai aqparatty aluǧa tyryssa nemese sızdıŋ telefonyŋyzǧa bankten kelgen kodtardy habarlaudy sūrasa, dereu onymen söilesudı toqtatyŋyz.
Amal-ailasy köp
Alaiaqty bırden tanyp-bıludıŋ taǧy bır täsılı – onyŋ ūsynysynan bas tartsaŋyz, qorqytyp-ürkıtuge köşetını. Olar aldap-arbaudyŋ has şeberı bolǧandyqtan, özınıŋ «qūrbanyna» qalai qysym jasap, oilanuǧa uaqyt qaldyrmai, öz degenın ıstetuge ūmtylady. Mūndai jaǧdaida sözıne sendıruge, könbeseŋ köndıruge, qorqytyp-ürkıtuge, qoqan-loqy jasauǧa deiın barady. Ondai kezde üreige, qorqynyşqa boi aldyrudyŋ qajetı joq. Şyndap kelgende, banktıŋ jai bır qyzmetkerınıŋ sızdıŋ aqşaŋyz turaly küiıp-pısıp, äbıgerge tüsuıne ne basyna kün tuypty?! Osyǧan jaqsylap oilanyp qarasaŋyz, kım bolsyn meilı, ol banktıŋ menedjerı me, polisiia qyzmetkerı me, arnaiy qyzmettıŋ ökılı me, eşqaşan bıreuge telefon şalyp, qoqan-loqy jasamaitynyn bılesız. Tuystarynyŋ atynan telefon arqyly qoŋyrau şalu jäne qiyn jaǧdai turaly habarlau kezınde sız habarlasyp otyrǧan tuystaryŋyz nemese jaqyndaryŋyzben bailanysqa şyǧyp, bolǧan oqiǧanyŋ egjei-tegjeiın anyqtap, beitanys adamdarǧa aqşa audarmaŋyz jäne bermeŋız. Esep aiyrysu şoty/karta boiynşa qyzmet körsetu mäselelerı turaly habarlama kelıp tüsken banktıŋ kez kelgen bölımşesıne qoŋyrau şalyŋyz nemese bank bölımşesıne baryp, tuyndaǧan barlyq mäselenı sūrap bılıŋız. Sız sondai-aq zamanaui tehnologiialardy jaqsy bıletın ärıptesıŋızge, tuysyŋyzǧa qoŋyrau şalyp, kelıp tüsken habarlama turaly aityp, keŋes sūrai alasyz. Bilık ökılınıŋ kım ekenın bılgıŋız kelse, jergılıktı jerdegı qūzyrly organdarǧa habarlasyp, ıstıŋ män-jaiyn sūraŋyz. Sol kezde özıŋızdı qorqytyp-ürkıtken «bank menedjerınıŋ» ia bolmasa «qarjylyq tergeuşınıŋ» kım ekenın, qai jerde otyrǧanyna közıŋız jetedı. Älbette, ol şetelden qoŋyrau soqty.
Törtınşı täsıl – asyqtyru. Telefonnyŋ arǧy jaǧyndaǧy adam: «Tezdetıp şeşım qabyldauyŋyz kerek!» dep būiyra söileidı. «Däl qazır ıstemeseŋız, keş bolady», «Erteŋ ökınıp qalasyz», «Tezdetıŋız», «Äitpese, aqşaŋyzdyŋ bärınen aiyrylasyz» degen sözdermen adamnyŋ esın şyǧaryp, baibalam salyp, ürei men uaiym üstınde özınıŋ degenın ıstetudı qalaidy. Alaida mūndaida alaiaqtyŋ arbauyna tüspei, bırden bailanysty üzıp jıbergen jön. Qazır alaiaqtyqtyŋ jaŋa türlerı köptep şyǧyp jatyr. Küdıktıler ziiandy sılteme arqyly kez kelgen adamnyŋ Whatsapp akkauntyna qol jetkıze alatyny belgılı boldy. Osyǧan orai, poliseiler azamattardy, ädette, ūtys oiyny, balalarǧa dauys beru, kez kelgen taqyryp boiynşa saualnama jäne t.b. türınde taralatyn kümändı sıltemelerdı baspaudy jäne olardyŋ saityna kırmeudı, sondai-aq jeke derekterdı engızbeudı eskertedı. Kezdeisoq küdıktı sıltemenı bastym dep kümändansaŋyz, Whatsapp qoldanbasyna ötıp, özgertuler bölımıne kırıp, «bailanystyrylǧan qūrylǧylarǧa» ötu arqyly Whatsapp akkauntyŋyzǧa parallel kırudı tekseruge bolady. Ol jerde sız qosylmaǧan belgısız qūrylǧy körsetılse, osy sessiiadan dereu şyǧyŋyz.
Olar qazaqşa bılmeidı
İä, iä, olardyŋ denı şeteldıkter ekenın joǧaryda aittyq. Özıŋe habarlasqan adamnan küdıktenseŋ, eŋ aldymen, qazaqşa söilesıp kör. Olar bırden «ündemei» qalady, ne orysşa söilese bereiık degendı aitady. Ol özın «bank qyzmetkerımın» dep tanystyrsa, sol banktıŋ Astanadaǧy qai bölımşesınen qoŋyrau soqqanyn sūrasaŋyz, ünı öşedı. Öitkenı şeteldıkter Astanadaǧy köşelerdı, bankterdıŋ atauyn bılmeidı. Rasynda da olar qazaqşa jauap qatsaŋ, ne bailanysty üzıp jıberedı, ne ūzaq uaqyt daǧdaryp tūryp qalady. Öz sūraqtaryŋdy sabyrlylyqpen, senımdılıkpen qoisaŋ, onyŋ qandai yŋǧaisyz küige tüskenın köresıŋ.
İnternettegı alaiaqtyŋ qoŋyrauy kelgende ne ısteu kerek? Olarmen bırden ūrysudyŋ, janjalǧa barudyŋ qajetı joq. Olardyŋ özın mazaq etu de abyroi äkelmeidı. Qoŋyrau soqqan adamnyŋ äŋgımesı şynaiy bolyp körınse de, oǧan qyzyqpaŋyz. Eŋ bastysy, qoŋyrauǧa jauap bermeŋız. Al eger tūtqany basyp qoisaŋyz, bırden bailanysty doǧaryŋyz. Alaiaqtar adamdy adastyrudyŋ ne türlı psihologiialyq ädısterın meŋgergen, sondai-aq olar keide jäbırlenuşı men onyŋ jaqyndary turaly aqparatqa qol jetkızedı. Alaiaqtyqtyŋ osyǧan ūqsas jaǧdailary internet jelısınde de kezdesedı, bıraq kömek turaly habarlama tuysynyŋ jalǧan paraǧynan äleumettık jelıdegı habarlama arqyly berıledı.
