Astanalyq poliseiler internet arqyly jeŋıl jolmen aqşa tabuǧa qatysty alaiaqtyq qylmys qoǧamda köz ılespes jyldamdyqpen örşıp bara jatqanyn aityp, dabyl qaǧuda. Qazırgı kezde mynadai qylmystyq tızbek paida boldy: äleumettık jelılerden är adamǧa qandai da bır kompaniianyŋ, ia bolmasa dükennıŋ jarnamasyna «lüpıl» bassaŋyz, kün saiyn 5000-10000 teŋge tabys tabasyz degen habarlamalar köbeidı. Demek, sifrlyq platformalar alaiaqtardyŋ «tabys» alaŋyna ainalyp otyr. Özınıŋ jeke mälımetın alaiaqtarǧa bergen adam olardyŋ qūryǧyna tüsedı.
Işkı ıster ministrlıgı qazırgı taŋda alaiaqtyqtyŋ eŋ keŋ taralǧan täsılı internettegı alaiaqtyq ekenın habarlap, azamattardy saqtyqqa şaqyruda. Qazır tanymal sauda alaŋdarynyŋ saitynda, sondai-aq äleumettık jelıler men messendjerlerde (Instagram, Telegram, WhatsApp) internettegı sauda turaly habarlamalar köp şyǧady. Biylǧy 10 aida 6,8 myŋǧa juyq osyndai kiberqylmys tırkelgen. Alaiaqtar būl ıske jūrtqa jaqsy tanymal OLX, «Kryşa», «Kolesa» siiaqty saittardy, äleumettık jelılerdı paidalanady. Ol jerde belgılı bır tauardyŋ, ia bolmasa qyzmet türınıŋ arzan baǧasyn körsetıp, satyp alu üşın jartylai nemese tolyq aqysyn töleuge ündeidı.
İnternettegı sauda qyzyp tūr
Juyrda WhatsApp arqyly Astanadaǧy bır dükennıŋ äleumettık jelılerdegı suretterıne, beinejazbalaryna «lüpıl» bassaŋyz, jaǧymdy oi-pıkırıŋızdı qaldyrsaŋyz, künıne kem degende 10 myŋ teŋge aqşa tabasyz degen aqparat taraldy. Al osyndai tapsyrmalardyŋ bırneşeuın oryndaǧan adamǧa alatyn syiaqysy köbeie beretını de anyq jazyldy. Alaida ondai qomaqty syilyq alu üşın sız onlain tärtıppen bır tauardy satyp aluyŋyz kerek. Eger būǧan kelısım berseŋız, tölem jasau üşın bank kartasynyŋ nömırın jıberedı. Sız sol tauardyŋ aqşasyn töleisız de, özın almai, onyŋ qūny qanşa tūratyn bolsa, sol mölşerde aqşa alasyz. Alaida mūndai tızbek sızdı bırden alaiaqtardyŋ qūryǧyna tüsıredı.
Astana qalalyq Polisiia departamentı Esıl audandyq polisiia basqarmasy kriminaldyq polisiia bölımınıŋ aǧa jedel uäkılı Nūrsūltan Erejeev mūndai qylmystardy jasaityn adamdar özınıŋ «qūrbanymen» messendjer arqyly ǧana hat jazysyp, özınıŋ bet-beinesın körsetpeitının, dauysyn estırtpeitının aitady.
Eşqaşan jäne eşkımge, äsırese beitanys adamdarǧa özıŋızdıŋ jeke basyŋyzdy kuälandyratyn qūjattyŋ köşırmesın, kartochkaŋyzdyŋ tolyq derektemelerın, äsırese artqy jaǧyndaǧy üşmändı kodyn, SMS arqyly kelgen kodty jäne basqa da derbes aqparatty jıbermeŋız. kümändı sıltemelerge kırmeŋız.
«Ekı adamnyŋ arasyndaǧy äŋgıme tek qana messendjer arqyly jürgızıledı. Alaiaqtar äuelı tauardyŋ qūny, dükennıŋ jarnamasy turaly sılteme jıberedı. Alǧaşynda tauardyŋ qūny asa qymbat bolmaidy, sol sebepten ony satyp alǧan adamnyŋ aqşasy özıne qaityp otyrady. Sonyŋ nätijesınde jeŋıl jolmen aqşa tapqan adam qyzyǧyp, odan ärı ıs-äreketın toqtata almaidy. Söitıp közıne körınbegen tauarlardy satyp aluǧa qomaqty aqşa jūmsauǧa kırısedı. Al asa ırı kölemdegı soma jinalǧan kezde älgı adam ony almaqşy bolady, alaiaqtar sol sättı paidalanyp, salyq töleu üşın taǧy da qosymşa qarjy saluǧa sendıredı. Söitıp köp aqşaǧa qyzyqqan adam qūryqqa tüsedı. Sol sätte «jūmys beruşı» jalt berıp, jazbasyn da doǧaryp, bırden ǧaiyp bolady» dep tüsındıredı qylmys tızbegın N.Erejeev.
Kiberpolisiia nemen ainalysady?
Jarty jyl būryn elordada kiberpolisiia qūrylǧanyn bıreu bılse, bıreu bılmeidı. Būl – kiberqylmystar salasyndaǧy qylmystyq ısterdı tergeumen jäne aşumen ainalysatyn qūrylym. Astana qalasy Polisiia departamentı Almaty audandyq polisiia basqarmasynyŋ kiberqylmystardy aşu jönındegı aǧa jedel uäkılı Batyrhan Kuşenov kiberpolisiia qūrylymy qanatqaqty joba retınde qūrylǧanyn aitady.
«Mysaly, 2023 jyldyŋ 1 qaŋtarynan berı bır ǧana Almaty audanynyŋ aumaǧynda internet-alaiaqtyqqa qatysty 730 qylmystyq ıs tırkeldı. Sonyŋ ışınde 146-sy aşylyp, qylmyskerler jazaǧa tartyldy. Bızdıŋ bölım qyzmetkerlerı osyndai qylmystardy aşu üşın IT-mamandardyŋ kömegıne jügınedı» dep tüsındırdı B.Kuşenov.
Jelıde alaiaqty qalai tanuǧa bolady?
Poliseiler qylmyskerlerdıŋ ärtürlı tızbek boiynşa jūmys ısteitının aitady. Endı osyǧan naqty mysaldar keltıreiık. Eŋ aldymen, alaiaq bır azamatqa qoŋyrau şalyp, özın «bank qyzmetkerımın» dep tanystyrady. Söitıp älgı azamattyŋ bank kartochkasyndaǧy aqşasyn aluǧa belgısız bıreu ıs-äreket jasaǧanyn habarlaidy. Ol şottaǧy aqşany basqa bır «zapastaǧy» şotqa audaruǧa ūsynys jasaidy, iaki qaşyqtan qatynasu baǧdarlamasyn ornatuǧa ügıtteidı, ia bolmasa jeke mälımetterdı (şottardyŋ rekvizitın, bank kartasynyŋ nömırın, pin-kodty) habarlaudy sūraidy. Alaiaq özı qoŋyrau şalǧan adamnyŋ telefon nömırın bılıp aluy üşın oǧan özderı oilap tapqan bır qosymşany telefon ekranyna ornatuǧa ötınış jasaidy. Odan ärı älgı nömırge SMS-habarlama jıberedı. Eŋ soŋynda aldanǧan adamnyŋ kartasyndaǧy aqşasynyŋ barlyǧyn özıne şyǧaryp alady. Iа bolmasa mynadai ekınşı nūsqa bar: sızge ekonomikalyq qylmysty tergeumen ainalysatyn «zaŋ adamy» (ol özın poliseimın, tergeuşımın dep tanystyruy mümkın) qoŋyrau soǧyp, sızdıŋ qandai da bır qylmysqa qatysyŋyzdyŋ bar ekenın aitady. Alǧaşqy mysaldaǧy bankir sızdı sendırgısı kelse, «zaŋ adamy» qorqytyp-ürkıtedı. Ekeuı de qysym jasaidy, öitkenı olardyŋ aram piǧyly bıreu ǧana – aqşaŋyzdy böten bır şotqa audaruǧa köndıru. Mūndaida eşqandai da qorqynyşqa, baibalamǧa boi aldyrudyŋ qajetı joq. Bırden telefonyŋyzdy basyp, äŋgımenı üze salyŋyz. Esıŋızde saqtaŋyz: bank qyzmetkerlerı öz tūtynuşylaryna eşqaşan qoŋyrau şalyp, jeke basynyŋ mälımetın sūramaidy. Al qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetkerlerı telefon arqyly tergeu amalyn jürgızbeidı. Eger ondai qajettılık bolsa, resmi türde, köbınese jazbaşa habarlama joldaidy.
Özıŋızdıŋ gadjetıŋızge antivirustyq baǧdarlamany ornatyŋyz jäne ony ünemı jaŋartyp otyryŋyz. Alaiaqtyq şabuyldar jaǧdaiynda antivirus olardy sättı būǧattaidy. Qosymşalardy tek resmi dükenderden jükteŋız.
Taǧy bır mysal. Özın «polisiia qyzmetkerımın» dep tanystyrǧan alaiaq kez kelgen adamǧa qoŋyrau soǧyp: «sızdıŋ tuysyŋyz jol-kölık oqiǧasyna tap boldy», «polisiiada qamauda otyr» degen habar aitady. Ondaǧy oiy belgılı: tuysyŋyzdy qūtqaryp aluyŋyz üşın tez arada körsetılgen şotqa aqşa audaryŋyz deidı. Qylmystyŋ bolǧanyn aitqan polisei eşqaşan da bıreuden aqşa talap etpeidı. Osy jerden-aq alaiaqtyŋ aram oiyn bılıp qoiuǧa bolady. Būl eskırgen täsıl, ökınışke qarai, älı künge deiın jūmys ısteidı. Köbınese egde jastaǧy adamdar alaiaqtardyŋ sözıne senıp qalady. Mūndai jaǧdaida eşqandai da üreige berıludıŋ keregı joq. Eŋ bastysy, asyǧys ıs-äreket jasamaǧan jön. Äuelı jaqyn-juyq, tuys-tuǧandarǧa qoŋyrau şalyp, amandyǧyn bılıŋız. Istıŋ anyq-qanyǧyna közıŋız jetken soŋ, alaiaqtyŋ nömırın joiyp jıberıŋız, ia bolmasa qūqyq qorǧau organdaryna habarlaŋyz.
Dropperlerdı de bopsalaidy
İnternettegı alaiaqtardyŋ köbınese şetelderde otyryp neşe türlı qylmys jasaityny mälım. Olar özderı köleŋkede qaluy üşın Telegram-arnalardan tapqan Qazaqstan azamattarynyŋ arasynan «dropper» dep atalatyn adamdardy paidalanady. Bırde qazaqstandyq bır äiel jūmys ızdep otyryp, äleumettık jelıden kassirdı jūmysqa şaqyrǧan habarlandyrudy oqidy. Ol qaşyqtan jūmys ıstep, jaqsy jalaqy alatynyna quanady. Söitse kassirdıŋ jūmysy aqşany qaita sanau ǧana eken. Ol qyzmetıne bırden kırısıp, şottaǧy aqşany sanap, özıne tiesılı 10 paiyzyn alady. Alaida ol alaiaqtardyŋ «apanyna» tüsıp qalǧanyn bılgen joq. Jūmysqa qabyldanar kezde öz qūjatyn, anyqtamasyn jıberedı. Äŋgımelesu onlain formatta ötedı. Odan ärı alaiaqtar äielge tapsyrma berıp, bır mekenjaiǧa jıberıp, basqa bır adam bolyp tanysuyn ötınedı. Körsetılgen mekenjaidan 80 jastaǧy äjeden 1000000 teŋge aqşasyn alyp, bankke barady da, qylmyskerlerge audarady.
Biylǧy 10 aida internettegı sauda turaly habarlamalarǧa qatysty 6,8 myŋǧa juyq
kiberqylmys tırkelgen
«Odan keiın de maǧan köp tapsyrma berdı. Bıraq oryndaudan bas tarttym. Öitkenı küdıgım ūlǧaiyp kettı. Söitsem, qylmyskerler menıŋ barlyq jürgen-tūrǧanymdy, alǧa qoiǧan josparlarymdy, maqsat-mūratymdy tolyq bılıp alypty. Tıptı resmi türde tergeuşıge tüsınık bergenıme deiın bılıp otyr eken. «Bügın polisiiaǧa bardyŋ ǧoi, ol jerde ne ıstep jürsıŋ?» dep jazdy «jūmys beruşım». Kün saiyn qaida baratynymdy, ne ısteitınımdı tügel alaqandaǧydai aŋdyp otyr eken. Anamnyŋ, tuystarymnyŋ da qaida tūratynyna deiın anyqtap, baqylap otyrǧan» dep äŋgımeleidı älgı dropper äiel.
Alaiaqtyqtyŋ jaŋa türı
Elımızde alaiaqtyqtyŋ jaŋa bır türı paida boldy. Kiberqylmyskerler de jaŋalyqtan qūr qalmai, özderınıŋ aila-amalynda eŋ soŋǧy tehnologiialardy tiımdı paidalanyp jür. Mäselen, olar qazır WhatsApp-ty belsendı qoldanady. Naqty mysal aitsaq, eŋ aldymen sızge WhatsApp arqyly kädımgı habarlama keledı. Onda muzykalyq baiqauǧa qatysyp jatqan bır balaǧa dauys beruıŋızdı ötınedı. Sızdıŋ senımıŋızge kıru üşın balanyŋ suretın, internetten alynǧan baiqau turaly aqparatty jıberedı. «Dauys beru üşın myna sıltemenı basyŋyz!» degen jazu ap-anyq körınıp tūrady. Sol sıltemege kırseŋız, smartfonyŋyzǧa ziiandy baǧdarlama jükteledı, ondaǧy barlyq aqparat qaskünemderdıŋ qolyna tüsedı. Köp ūzamai sıltemenı aşqan adamnyŋ WhatsApp-y būzylady. Osylaişa alaiaqtar kez kelgen adamnyŋ akkauntyna kırıp, aqşasyn ūrlaidy.
Būl jerde jalǧyz bır adam «qūrban» bolmaityny anyq. Onyŋ jaqyndary, tuystary da zardap şegedı. Öitkenı qasköiler älgı nömırde saqtalǧan adamdardyŋ bärıne «Maǧan qaryzǧa aqşa salyp jıberşı!» degen habarlama jıberedı. Mūndai habarlama bırden küdık tuǧyzbaityny anyq. Sebebı ol – böten bıreuden emes, özıŋe jaqyn adamnan kelgen habar. Faktcheker mamandardyŋ aituynşa, osyndai sıltemenı aşqan adamdar öz akkauntynyŋ kenetten būzylǧanyna, özıne baǧynbai qalǧanyna taŋǧalyp otyrǧanda, alaiaqtar közdegen maqsatyna jetıp ülgeredı. Tıptı sıltemenı aşyp, telefon nömırın, jıberılgen kodtardy baspaǧan adamdar da bärıbır qūryqqa tüsedı. Eŋ abzaly, ol qandai adamnan kelse de, eşqandai da sıltemege kırmeu.
Qazır būl baǧytta eŋ köp taralǧan habarlamalar mynadai taqyryppen keledı: «Būl jerde bızdıŋ ortaq suretterımız bar http://», «Sızdıŋ akkauntyŋyz, paraqşaŋyz būzylǧan, tırkeuden ötıŋız http://», «Sız avtokölık ūtyp aldyŋyz, egjei-tegjeilı aqparat myna jerde http://», «Men sız bergen habarlandyru boiynşa habarlasyp tūrmyn, sız satatyn tauardy mynaǧan aiyrbastauǧa kelısesız be http://». Osydai habarlamalar kelgen bolsa, eşqandai da sıltemenı baspai, bırden joiyp jıberıŋız. Qazır tıptı aldanatyn adamnyŋ tarapynan eşqandai belsendılıktı talap etpei-aq, özdıgınen ūialy telefonǧa jükteletın ziiandy baǧdarlamalar bar. Eger smartfondaǧy operasiialyq jüie būzylǧan bolsa, ol ziiandy baǧdarlamanyŋ kelgenın bıldıredı. Mūndai jaǧdaida telefondy jedel öşırıp, operatorǧa baryp, SIM-kartany qaita şyǧarǧan abzal. Eger alaiaqtyq ıs-äreket tyiylmasa, telefondy servis ortalyǧyna aparyp, mamandarǧa körsetu kerek.
Eger osy ūialy telefonǧa bank kartasy qosa jalǧanǧan bolsa, tez arada bankke habarlasyp, kartany būǧattap, şottarǧa qyzmet körsetu prosesın toqtatqan dūrys. Eger telefonnyŋ kömegımen mūny ıske asyru mümkın bolmasa, jaqyn jerdegı bank bölımşesıne baryŋyz. Al mobildık qūrylǧy äleumettık jelılerge şyǧuǧa paidalanatyn qūral bolǧan jaǧdaida, onda özge qūrylǧydan, ia bolmasa kompiuterden äleumettık jelıge kırıp, ondaǧy telefon nömırın auystyryŋyz. «Virus» kırgen ūialy telefon sızdıŋ smartfonyŋyzdaǧy barlyq nömırge ziiandy aqparat jıberetının de esten şyǧarmaŋyz. Sol sebepten barlyq tanysyŋyzǧa, jaqyn-juyǧyŋyzǧa habarlasyp, olarǧa sızdıŋ nömırıŋızden habarlama kelse («maǧan jedel aqşa kerek bolyp tūr» degen jazbalar), oǧan jauap berudıŋ, ia bolmasa aqşa jıberudıŋ qajetı joǧyn eskertıŋız.
Tūtqany kötermeŋız!
Qazır alaiaqtar ūialy telefonnan qoŋyrau şalyp ta aŋqau adamdardyŋ qaltasyn qaǧyp jür. Mysaly, sızge bır beitanys nömırden qoŋyrau keledı. Onyŋ ūzaqtyǧy – bırneşe sekund. Sol nömırge özıŋız qoŋyrau şalsaŋyz, ol aqyly bolyp, sızdıŋ bank kartaŋyzdan aqşa tölenedı. Kiberalaiaqtar telefon şalmai, audio-habarlama jıberuge de maşyqtanyp alǧan. Olar sızge maŋyzdy bır jaŋalyq aitamyz degenge qyzyqtyryp, odan ärı aila-şarǧysyn üdete tüsedı. Özıŋız odan ärı şydai almai, qoŋyrau soǧyp, jauap kütesız. Arǧy jaqtan ūzaq tūtqany eşkım kötermeidı. Qoŋyrau ūzaqqa sozylǧan saiyn aqşaŋyz da köp jūmsalady.
