Şanhai yntymaqtastyq ūiymy sammitın ötkızu kezeŋınde elorda äuejaiynda küşeitılgen jäne täulık boiǧy jūmys rejimı qamtamasyz etıledı, dep habarlady Elorda.info.
Tūraqty reisterdıŋ ūşuy keste boiynşa josparlanǧan. Sammittı ötkızu kezeŋınde jūmysqa sala mamandary men dispetcherlık qūram tartyldy. Jüzden astam qyzmetker rezerv retınde jūmyldyrylyp, elorda äkımdıgımen bırlesıp, şet tılderın bıletın erıktıler tartylyp jatyr.
Astanalyq temırjol vokzaldary ştattyq rejimde jūmys ısteidı. Bügıngı taŋda temırjol kölıgı Astana-1 stansiiasynan 23 baǧyt boiynşa täulıgıne 11 myŋǧa juyq jolauşyny, al «Nūrly jol» temırjol vokzaly boiynşa täulıgıne 8 myŋ jolauşyny 19 marşrut boiynşa tasymaldauda. Vokzaldar keşendı qauıpsızdık jüielerımen jabdyqtalǧan, – delıngen Kölık ministrlıgınıŋ aqparatynda.
BŪŪ resmi saitynyŋ aqparatyna süiensek, Antoniu Guterriş elımızge resmi saparmen keledı. Ol 3-4 şıldede elorda men Almatyda bolyp, Prezident Qasym-Jomart Toqaevpen, basqa da joǧary lauazymdy tūlǧalarmen jäne BŪŪ qyzmetkerlerımen kezdesedı. Qazaqstandaǧy BŪŪ tūraqty üilestıruşısı keŋsesınıŋ mälımetınşe, bas hatşy 4 şıldede Astanada ötetın Şanhai yntymaqtastyq ūiymynyŋ sammitıne şaqyrylǧan. Ol ŞYŪ Plius sessiiasynda söz söilemek.
Şanhai yntymaqtastyq ūiymy (ŞYŪ) – 2001 jyly 15 şıldede Şanhai qalasynda alty memlekettıŋ şeşımımen qūrylǧan ükımetaralyq halyqaralyq ūiym. Şanhai yntymaqtastyq ūiymy qandai da bır elge qarsy baǧyttalǧan äskeri blok nemese jabyq alians emes, ol – keŋ halyqaralyq yntymaqtastyqqa baǧyttalǧan, qūramy keŋeitıluge aşyq ūiym. «Şanhai bestıgı» ŞYŪ-nyŋ ızaşary boldy, Oǧan alǧaşynda 5 memleket – Qazaqstan, Qytai, Resei, Qyrǧyzstan, Täjıkstan elderı müşe boldy. 1996 jäne 1997 jyldary bes memlekettıŋ basşylary Şanhaida jäne Mäskeude kezdesıp, şekara aumaǧynda äskeri senım şaralaryn küşeitu kelısımıne, sondai-aq şekaradaǧy äskeri küştı qysqartu, senım şaralaryn nyǧaitu kelısımıne qol qoidy. Osydan keiın bes memlekettıŋ aumaǧynda kezegımen kezdesu ūiymdastyrylyp, talqy taqyryby da keŋeiıp, saiasi, qauıpsızdık, syrtqy bailanys, ekonomika jäne sauda salalaryndaǧy ärıptestık därejesıne deiın köterıldı. 2001 jyly Özbekstan ūiymǧa resmi türde qosylǧannan keiın ūiym atauy «Şanhai yntymaqtastyq ūiymy» (ŞYŪ) dep ataldy. 2017 jyly Ündıstan men Päkıstan ŞYŪ-ǧa tolyq müşe atansa, 2023 jyly oǧan İran qosyldy.
Qazırgı kezde ŞYŪ jasyl şardaǧy 3,5 mlrd halyq ömır süretın (älemdegı halyq sanynyŋ 44 paiyzǧa juyǧy) elderdıŋ basyn qosqan ırgelı ūiymǧa ainalyp ülgerdı. Ūiymnyŋ qūramyna BŪŪ Qauıpsızdık keŋesınıŋ ekı tūraqty müşesı (Qytai jäne Resei), älemdegı halyq sany eŋ köp ekı memleketı (Ündıstan jäne Qytai), BRİKS tobyna müşe elderdıŋ üşeuı jäne G-20 tobynyŋ jiyrma üş memleketınıŋ üşeuı (Ündıstan, Qytai jäne Resei) kıredı
Osylaişa qazırgı uaqytta ūiymǧa 9 el müşe. Olar: Qazaqstan, Ündıstan, İran, Qytai, Qyrǧyz Respublikasy, Päkıstan, Resei, Täjıkstan jäne Özbekstan. Būdan bölek, qazır Auǧanstan, Belarus jäne Moŋǧoliia elderınıŋ baqylauşy-memleket statusy bar. Biyl Astanada ötetın sammitte Belarus elın müşelıkke qabyldau josparlanyp otyr. Ūiymnyŋ dialog serıktesı retınde 14 el tırkelgen. Olar: Äzerbaijan, Armeniia, Bahrein, Mysyr, Kambodja, Katar, Kuveit, Maldiv, Mianma, Nepal, Bırıkken Arab Ämırlıkterı, Saud Arabiiasy, Türkiia jäne Şri-Lanka. Al ūiymnyŋ resmi tılı – orys jäne qytai tılı dep bekıtılgen. Ūiymnyŋ joǧarǧy organy – Memleket basşylarynyŋ keŋesı. Ūiymnyŋ hatşylyǧy – Qytai astanasy Beijıŋ qalasynda bolsa, ŞYŪ-nyŋ aimaqtyq laŋkestıkke qarsy qūrylymynyŋ bas keŋsesı Özbekstannyŋ elordasy Taşkent qalasynda.
Qazırgı kezde ŞYŪ jasyl şardaǧy 3,5 mlrd halyq ömır süretın (älemdegı halyq sanynyŋ 44 paiyzǧa juyǧy) elderdıŋ basyn qosqan ırgelı ūiymǧa ainalyp ülgerdı. Ūiymnyŋ qūramyna BŪŪ Qauıpsızdık keŋesınıŋ ekı tūraqty müşesı (Qytai jäne Resei), älemdegı halyq sany eŋ köp ekı memleketı (Ündıstan jäne Qytai), BRİKS tobyna müşe elderdıŋ üşeuı jäne G-20 tobynyŋ jiyrma üş memleketınıŋ üşeuı (Ündıstan, Qytai jäne Resei) kıredı.
Qazaqstannyŋ ŞYŪ boiynşa ärıptes eldermen teŋ därejedegı dialogqa syndarly jäne maqsatty qatysuy Qazaqstannyŋ öŋırdegı ūstanymyn küşeitıp, yqpalyn arttyrdy. 1996 jyly Şanhai üderısı bastalǧaly berı Qazaqstan – ŞYŪ aiasynda jan-jaqty özara ıs-qimyldyŋ belsendı qatysuşysy bolyp keledı. Qazaqstan Ūiymnyŋ aiasynda ötetın laŋkestıkke qarsy äskeri jattyǧularǧa, ǧylymi konferensiialar men forumdarǧa tūraqty qatysyp, ŞYŪ qūqyqtyq bazasynyŋ nyǧaiuyna ülken üles qosty. 2006 jyly 15 mausymda Şanhaida ötken sammitte Qazaqstan ŞYŪ Aziia energetikalyq strategiiasyn jasauǧa bastama köterdı. Būl ŞYŪ-da sauda-ekonomikalyq salada täjıribelık yntymaqtastyqtyŋ bastaluyna türtkı boldy. Qazaqstannyŋ ūiym aiasyndaǧy sauda-sattyq ısterı de örkendep keledı. Mäselen, ŞYŪ elderınen byltyr Qazaqstanǧa 4,6 mlrd AQŞ dollar kölemınde investisiia tartylsa, tauar ainalymy 66 mlrd AQŞ dollaryn qūrap, 7,5%-ǧa östı.
2023 jylǧy 5 şıldeden 2024 jylǧy mausymǧa deiın Qazaqstan Respublikasy Şanhai yntymaqtastyq ūiymyna töraǧalyq ettı. Osy uaqytta elımız ŞYŪ Töraǧasy retınde ŞYŪ-ǧa müşe memleketter arasyndaǧy özara tiımdı yntymaqtastyq pen dästürlı dostyq bailanystardy odan ärı nyǧaitu maqsatynda Ūiymdy jaŋǧyrtuǧa jäne ony odan ärı tiımdırek köpjaqty platformaǧa ainaldyruǧa bar küş-jıgerın saldy. Osyǧan deiın atalǧan ūiymǧa bırneşe märte töraǧalyq etken elımız osy retkı töraǧalyq kezınde ūiymǧa müşe memleketterdıŋ bırlesken küş-jıgerın tömendegı salalarǧa baǧyttauǧa den qoidy.
– ŞYŪ-ny jetıldıru jäne ony odan da tiımdı platformaǧa ainaldyru;
– ŞYŪ keŋıstıgınde qauıpsızdık pen tūraqtylyqty qamtamasyz etu mäselelerı boiynşa äleuettı nyǧaitu;
– Ekonomika jäne sauda salasyndaǧy bailanystardy tereŋdetu;
– Mädeni-gumanitarlyq saladaǧy yntymaqtastyqty tereŋdetu;
– ŞYŪ-ny keŋeitu jäne onyŋ halyqaralyq bailanystaryn damytu.
Elımız ūiymnyŋ töraǧalyq tızgının qolǧa alǧan kezde Memelket basşysy Qasym-Jomart Toqaev ŞYŪ-ǧa töraǧalyq asa maŋyzdy ärı öte jauapty missiia ekenın erekşe atap ötken edı. «Ūiymnyŋ negızın qalauşylardyŋ bırı jäne köpjaqty dialogty damytudyŋ belsendı qoldauşysy retınde Qazaqstan Ūiymdy özınıŋ teŋgerımdı syrtqy saiasatyndaǧy tūraqty basymdyq retınde qarastyrady. Töraǧalyǧymyzdyŋ qaǧidattary men keŋ auqymdy kün tärtıbın äzırleu kezınde de däl osy uäjder basşylyqqa alyndy. Bızdıŋ küş-jıgerımız qauıpsızdık mäselelerın şeşudıŋ ortaq täsılderın äzırleuge, sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyqty nyǧaituǧa, ekologiiany qorǧauǧa järdemdesuge jäne halyqtarymyz arasyndaǧy dostyq bailanystardy nyǧaituǧa baǧyttalatyn bolady» dep basa aitqan bolatyn. Bır jyldan berı atqarylǧan jūmystarǧa üŋılsek, Qazaqstan osy mındettı de abyroimen atqarǧany baiqalady.
Sonymen, Astana sammitınen bastap ŞYŪ tolyqqandy «Şanhai ondyǧy» formatynda jūmys ısteidı. Endı ūiymǧa müşe memleketter arasyndaǧy saiasat, ekonomika jäne sauda, ǧylym-tehnika, mädeniet, bılım, energetika, kölık, qorşaǧan ortany qorǧau jäne basqa salalardaǧy yntymaqtastyq tıptı de keŋeie tüspek.
