Osy bır köp söilemei, köp tyŋdaityn jıgıt aǧasyn alǧaş kezdestırgende tüsıne almai jürdım. Senıŋ aitqan sözıŋdı ūnata ma, ūnatpai ma, tyŋdap otyr ma, joq pa, belgısız. Jüzınen eşnärse oqi almaisyŋ, eşqandai emosiia bılınbeidı. Köp tyŋdaidy, az söileidı, bıraq saz söileidı. Men Aqtöbe oblysynda bıraz jyl qyzmet etıp elge kelgenımde, Saǧyndyq aǧa Qydyrov audandyq elektr jelılerı mekemesınıŋ basşysy eken. Men audandyq auyl şaruaşylyǧy basqarmasynyŋ qūrylys bölımıne ornalastym, audandaǧy jinalystarda jiı kezdesıp qalamyz.
Keiın sūrastyryp bılsem, ol kısı bızdıŋ Qyzylqūm (Otyrar) audanyndaǧy tūŋǧyş joǧary bılımdı energetik eken. Saǧyndyq aǧa keşegı sūrapyl soǧys qarsaŋynda qazırgı Oŋtüstık Qazaqstan oblysy, Otyrar audany, Aqtöbe auylynda düniege kelgen. Iŋgälaǧan säbi şaǧynan qazynaly qarttyǧyna deiın kındık kesken jerınen müldem ajyramaǧan aǧamyzdyŋ taǧdyr-talaiy da, däm-tūzy da, baqytty da baquatty ömırı de tuǧan topyraǧymen bıte qainasyp jatyr. Babalary sonau bır zamanda Kenesary jasaǧyna erıp Arqadan Syr boiyna kelıp, ornyǧyp qalyp qoiǧan dep özı äŋgımelep otyruşy edı.
1957 jyly Arystaǧy orta mekteptı üzdık bıtırıp, arman quyp, Taşkenttegı Orta Aziia politehnika institutyna energetika mamandyǧy boiynşa oquǧa tüsedı. Bes jyldan keiın oquyn qyzyl diplommen aiaqtap, eŋbek jolyn Samarqandaǧy Orta Aziia gaz magistralınen bastaidy. Ekı jyldan keiın jas maman Şymkenttegı ǧana emes, Odaqtaǧy alyp öndırıs – fosfor zauytyna podstansiia basşysy bolyp auysady. Bılıktı mamanǧa tez arada qala ortalyǧynan päter berıledı. Ol jerde täp-täuır qyzmet ıstep jüre beruıne bolar edı. Bıraq auylda tūratyn qartaiǧan äke-şeşesınıŋ jai-küiı oi-sanasynan ketpei, onyŋ üstıne tuǧan jerınde mümkındık bola tūra, bılıktı mamandar jetıspegendıkten, bırtūtas elektr jelısı qosylmai tūrǧany, ülken auyldardyŋ özı dizel motorymen saǧattap qana jaryq jaǧyp otyrǧany da qabyrǧasyna batyp, Şäuıldırge jūmysyn auystyryp, Aqtöbedegı ata-anasyn qolyna köşırıp aldy. Ol kezeŋde Otyrar audanynda energetika salasy endı ǧana qarqyn ala bastaǧan-dy. Saǧyndyq aǧa audandaǧy eŋ alǧaşqy joǧary bılımdı injener-energetik maman bolyp, osy salanyŋ damyp-örkendeuıne ölşeusız üles qosqanyn, şalǧaidaǧy malşy auylǧa deiın jaryq jetkızgenın otyrarlyqtar eşqaşan ūmytpaidy. On jyldan astam jemıstı basşylyq jasaǧan audandyq elektr jelılerı mekemesın quatty, ülken ūjymǧa ainaldyrdy. Tūŋǧyş auatkom töraǧasy Düisenbai Altynbekov osy öŋırde kanal qazdyryp, tırşılık närın äkelse, Saǧyndyq Qydyr elektr jelısın tartyp, jaryq pen jailylyq jetkızdı dep aitady jerlesterı.
Osydan bır jyl būryn, 85 jasqa qaraǧan şaǧynda fäniden baqiǧa attanǧan el ardaqtysy – «Eren eŋbegı üşın» tösbelgısınıŋ iegerı, Otyrar audanynyŋ qūrmettı azamaty Saǧyndyq Qydyrūly aǧamyzdyŋ san türlı qyry bızdı taŋǧaldyrady. Tarihqa aty oiyp jazylǧan kielı Otyrar jerınıŋ tarihy men etnografiiasyn zertteuge eleulı üles qosqan qalamgerdıŋ jazu men oilau quaty da airyqşa edı
Ol kısı 1981-1996 jyldar aralyǧynda Şäuıldırdegı 300-den astam qyzmetkerı, 150-den astam kölıgı bar eŋ ırı mekemenı tabysty basqardy. Zaman talabyna sai ülken mekemenıŋ menşık türı özgergende de ädılettı şeşım qabyldanuyna ūiytqy boldy. Sol jerden zeinet demalysyna şyqty. Zeinetker atanǧan soŋ qarap otyrmai şarua qojalyǧyn aşyp, onyŋ jūmysyn jemıstı jürgızdı, bıraz jastardy fermerlıkke baulydy. Sonymen qatar eldegı ruhani-qoǧamdyq jūmystarǧa belsene kırısıp, qasiettı Otyrar öŋırınıŋ tarihy, etnografiiasy, ädebietı, önerı jäne tūtastai alǧanda mädenietın örkendetuge qajyr-qairatyn, küş-jıgerın aiamai jūmsady. Otyrar öŋırınıŋ şejıresıne, tasada qalǧan tūlǧalaryna qatysty tyŋ derekterdı merzımdı basylymdarda üzbei, tūraqty türde jariialap otyrdy.
Osydan bır jyl būryn, 85 jasqa qaraǧan şaǧynda fäniden baqiǧa attanǧan el ardaqtysy – «Eren eŋbegı üşın» tösbelgısınıŋ iegerı, Otyrar audanynyŋ qūrmettı azamaty Saǧyndyq Qydyrūly aǧamyzdyŋ san türlı qyry bızdı taŋǧaldyrady. Tarihqa aty oiyp jazylǧan kielı Otyrar jerınıŋ tarihy men etnografiiasyn zertteuge eleulı üles qosqan qalamgerdıŋ jazu men oilau quaty da airyqşa edı. 2020 jyly jaryq körgen «Ömır ötkelderı» jäne 2023 jyly basylyp şyqqan «Asular» atty ekı kıtaby – osynyŋ naqty dälelı. Soŋynda qalǧan qoljazba mūrasyn jinaqtap, ūrpaqtary taǧy bır kıtapty baspaǧa tapsyrypty. Eŋ bastysy, Otyrar öŋırınıŋ keşegı qyzyl imperiia tūsynda aitylmai, tasada qalyp aqtaŋdaqtarǧa ainalǧan oqiǧalary men tūlǧalary turaly zertteulerın, özınıŋ ömır jolynda kezdesken bıregei jandardyŋ şynaiy taǧdyryn, şaǧyn auyldar şejıresın, onymen qosa äŋgıme, esse, estelıkterın qaǧazǧa tüsırıp, keiıngı ūrpaqqa mūra etıp qaldyrdy.
Jyldar ötıp, men audandyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary bolyp sailanǧanymda, Säkeŋ audandyq avtobaza mekemesınıŋ direktory eken. Sol kezden bastap tyǧyz, etene jaqyn qyzmettes boldyq. Äsırese küzde jügerı jinau nauqany bastalǧanda kün-tün demei, bırge jüruge tura keldı. Mınezı qarapaiym bolǧanmen, jūmysqa qatal, tärtıp ornata bıletın, adal jüretın, öte paiymdy basşy boldy. Qatar jürgen onşaqty jylda avtobazada artyq äŋgıme, ūjymdaǧy tüsınıspeuşılık, kemşılık, dau-damai mekemeden tys jerge estılgen emes. Ol – basşynyŋ ūjymmen tolyqqandy tüsınıstık ornata bılgenı, basşylyq qasietınıŋ joǧarǧy deŋgeide bolǧany.
Men oilaitynmyn qūrylysta qazaqtyŋ qopaldau teŋeuı bar, «dardan qaşqandar» deitın, solar ısteidı bıren-saran bolsa da dep. Jügerı nauqany kezınde oblystan joǧary tonnalyq 40-50 avtomaşina kömekke keledı. Basy-qasynda jüremız Säkeŋmen bırge. Bır künı aittym Säkeŋe: «būl avtobaza mekemesınde dardan maşinamen qaşatyndar ıstei me, mynau ne päle?» degenımde, Säkeŋ säl jymiia külıp: «Şäke, olar maşinamen jürgen soŋ, endı jaiau qaşa ma?» dep qarap tūr. Aşulanyp tūrǧan basym, erıksız külıp jıberdım. Eşuaqytta qaramaǧyndaǧy qyzmetkerge dauys köterıp söilegenın körmeppın. Taǧy bır baiqaǧanym, oblystan kelgen 40-50 avtomaşinamen jūmys ūiymdastyru da oŋailyqqa tüspedı. Keide men şydai almai aşulana bastasam, «Şäke, men özımızşe söileseiın» dep basşylaryn oŋaşa alyp ketedı de, mäselenı oŋynan şeşedı. Bır künı oŋaşada maǧan aityp «qonaq şoferlerdıŋ qarny aşyŋqyrap jürgen siiaqty, sovhoz direktorymen söileseiın» dedı. Säkeŋ özınıŋ direktormen söileskenı jeŋıldeu bola ma, sız söileskenıŋız dūrys pa degendı tıkelei aitpastan, astarlap, qazaqi dästürmen maǧan jetkızıp tūr. Ne degen diplomatiia! Jasym kışı bolsa da, qyzmetımdı syilap, maǧan önege, ūlaǧat körsetıp tūr.
Sovhoz direktory Älmahan Qoşamanov aŋqyldaǧan taza qazaqi köŋıldegı, keŋpeiıl jıgıt edı. Bırazdan soŋ keldı. Men Säkeŋnıŋ salǧan jolymen direktor myrzaǧa «myna qonaq jıgıtter qalai ıstep jatyr, tasymaldap ülgerıp jatyr ma?» dep edım. «Şäke, bärı dūrys, men tüsındım, qonaqjailylyǧymyzdy ol jıgıtterge körsetemız» dedı. Sol künı tün jarymynda bır qoiyn soiyp, taŋǧa jaqyn tasymal bıtken soŋ, şoferlerdı qonaq etıp küttı, erteŋınde bärı köŋıldı, «jūmys bar ma, jügerı qaida tasityn?» dep jūlqynyp tūr. Būl da jūmystyŋ ädısın tapqany, onyŋ üstıne qonaqjailylyq arqyly qazaqi ruhty köteruge üles qosqany. Kündegıdei emes, tüngı 3-4-ter şamasynda jügerı tasylyp bıttı. Obaly ne kerek, sovhoz direktory onşaqty künde bır ret qonaqtardy kütıp, jūmys qarqyny arta bastady. Keiınnen jügerı jinau nauqanyn syrttan kömek şaqyrmai-aq Säkeŋ basqaratyn avtobaza küşımen atqaratyn künge de jettık.
Saǧyndyq aǧanyŋ qazaqi, adami qasietı de öte joǧary edı. Mynadai bır jaǧdai oryn aldy. Menıŋ bır synyptas dosym jas kezınde ömırden öz ornyn taba almai, soqqy jep mazasy bolmai jürdı. Sol jıgıttı Säkeŋ jürgızuşı etıp alyp, tärbieledı. Retın tauyp, tüzu jolǧa sala bıldı. Bır künı maǧan dosym kelıp tūr. «Audandyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary, biuro müşesısıŋ, iaǧni tolyqqandy audan basşylarynyŋ bırısıŋ. Maǧan ökım şyǧaryp ber, Qydyrovqa tapsyr, menıŋ aidauymdaǧy avtomaşinany keşke garajǧa qoiudan bosat» deidı. «Dosym-au, ol mekemenıŋ ışkı tärtıbı bar, oǧan aralasuǧa menıŋ qūqyǧym joq, būl qyzmet babyn asyra paidalanuǧa jatpai ma? Būl qylmys qoi» desem, tüsıngısı kelmeidı. «Onda men baiaǧy jolyma tüsemın» dep qorqytady. «Men qazır S.Qydyrovpen söileseiın, bosatady» desem, «ol aitqanyŋ ärı ketse bır aptaǧa jetedı, sosyn maşinany qaita garajǧa qamaidy» deidı.
Sodan täuekel dep, ökım jazyp, qol qoiyp, dosymnyŋ qolyna berdım. Ol keşke keldı «raqmet, maşina astymda» dep. Men qalai berdıŋ, ne boldy desem, men direktorǧa kırsem, kadr bölımı basşysy ekeuı otyr eken, aldyna ökımdı qoisam, oqydy, sosyn «būlar synyptastarymen kezınde tentek bolǧan deuşı edı, sol ras eken» dedı de, qaǧazdy seifke salyp tastady, qasyndaǧy qyzmetker būl ne dep sūrap edı, bır kısınıŋ maǧan jazǧan haty dedı. Men tüsınıp, «uh» dedım, Säke aǧa bırneşe künnen soŋ älgı ökımımdı maǧan özı äkelıp berdı, ne degen azamattyq, ne degen qamqorlyq! Dosymnyŋ köŋılın qimai äzırlegen älgı qaǧaz tysqary jaqqa şyǧyp ketse, menıŋ taǧdyrym ne bolar edı?.. Osyndai jany jaisaŋ, kısılık pen kışılık qatar daryǧan jıgıtterdıŋ arqasynda qazaqi, adami qūndylyqtardy saqtap kele jatqanymyz. Alla Taǧala ūrpaqtaryna osy bır asyl qasietterın saqtaudy nyǧmet etsın, sonda qazaqi ruh saqtala beredı.
Şalatai MYRZAHMETOV,
memleket jäne qoǧam qairatkerı
