Qazır elımızde «mal jaiylymyn qūrtady, egıstıktı otaidy» degen jeleumen kiıktıŋ sanyn retteu mäselesı qolǧa alyndy. Iаǧni belgılı bır mekemege osy dala erkesın atuǧa rūqsat berıldı. Bıraq būl tüpkılıktı oilanbai ıstelıp otyrǧan qadam bolyp otyr.
Köz janary tūnyq, tūŋǧiyq kiık öler aldynda közı mūŋǧa tolyp, jasaurap jatady. Bıraq maŋyrap dybys şyǧarmaidy.
Kielı januardy atuǧa būiryq bergen, atqan, atuyn qoldaǧandardy kiıktıŋ kiesı ūruy äbden mümkın. Kiıktıŋ kiesı ūrsa, ūrpaq aqylynan da, dene müşesınen de kemtar bolady. Mügedek balalardyŋ köbeiuıne Ükımetımız jol aşyp berıp otyr. Beikünä januardyŋ közın qūrtu arqyly adamdar öz ūrpaǧynyŋ bolaşaǧyna balta şauyp jatyr. Sonau jyldary kiıkterdı atyp, qyrǧanda elde auru balalardyŋ sany kürt östı. Mūny toqtatpasaq, jaǧdaidyŋ qaitalanuy yqtimal. 2-3 jyldan soŋ, tıptı oǧan jetpei neşe türlı ındet tarap, auru balalardyŋ düniege keluı jiıleuı bek mümkın. Kiıktı myŋdap qyru myŋdaǧan ūrpaqtyŋ mügedek boluynyŋ alǧyşarty bop jürmesın!
Dalanyŋ sänı men mänı – kiık. Ony joiyp alsaq, dalamyzdyŋ şöp şüigını köp türlılıgınen aiyrylady. Bırqatar jer aq taqyrǧa ainalyp, şöp öspei qalady. Dala sūryqsyz bolyp şyǧa keledı. Kiık joǧalsa, jyrtqyş aŋdar üi malyna, kiık köbeidı dep baibalam saluşy qojalyqtarynyŋ tört tülıgıne şabady. Qasqyrdan bastap qarsaq, tülkı, küzenge deiın auylǧa kıruı mümkın. Mal men qūsyŋdy qyryp, ındettıŋ kökesın örşıtedı. Mūndai oqiǧalar boldy ǧoi. Esterıŋızde şyǧar? Auyldarǧa küzenge deiın kırıp ketıp, kütektegı tauyqtardy qyrdy. Qasqyr şauyp, maldy tartyp kettı. Adamdarǧa da şapty. Mūnyŋ bärı – adam qolymen tabiǧattaǧy Qūdai salǧan tärtıptı, tepe-teŋdıktı būzudan bolǧan saldar. Tabiǧatta barlyǧy bır-bırımen öte tyǧyz bailanysty. Bır kiıktı öltıru arqyly neşe türlı zaualdy şaqyramyz.
Älpeştep otyrǧan ūl-qyzyŋ auru, dımkäs bolǧany kerek pe? Bız qazır soǧan jol aşyp qoidyq. «Kiık kielı» dep ata-baba talai aityp, ösiet ettı. Onyŋ solai ekenın körıp, bılıp otyrmyz. Bıraq bız sonda da qoimaimyz. Sabaq almaimyz. Neǧylǧan aqymaq basşylar eldı basqaryp otyr? Tabiǧatty qorǧauǧa emes, qūrtuǧa qūştar.
Bügıngı kiık atu, jer mäselesı sūrausyz ketpeidı. Al zaual köp küttırmes. Saqtansaŋ saqtaidy.
Kiık otary dalany örtten saqtaidy. Kiık şöptıŋ tūqymyn tasuşy ǧoi. Kiık bolmasa, köktemde örıske şyqqan maldyŋ barlyǧy derlık kök tyşqaq bolady, tıptı sodan topalaŋ tigendei toŋqalaŋ asady. Kiık – dalany ındetten saqtauşy. Suyqqa tözu üşın ulanǧan, qar astynan şyqqan uly şöpterdı jep, üi januarlaryna jol aşady. Kiıktıŋ tek şöptıŋ basyn kertıp jeitını sondyqtan. Ol ulysyn jeidı. Seksen türlı şöpten müiızıne därılık uyt jinaidy. Kiık jep ketken şöptıŋ ortasy qoi, eşkı, siyrdykı bolsa, tamyry – jylqynyŋ qoregı. Mūny būrynǧy qazaq bılgen, al bügıngı qazaq aqşa jasaudan basqany bılmeitın bolyp aldy.
Kiıktı atu öz ūrpaǧyŋdy atumen teŋ! Kiıktıŋ kiesı küştı!
Mūnaidar BALMOLDA,
jurnalist
