Respublikaǧa belgılı tarihşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty, professor, mädeniettanuşy, ondaǧan kıtaptyŋ avtory Ämırjan Älpeiısov Aqmola oblysynyŋ Bestöbe kenışınde 1954 jyly 13 mausymda düniege keldı.
Bala tärbiesınde qanmen berıletın qasiettermen bırge onyŋ tūlǧalyq ösuıne ata-ananyŋ körsetetın önegesınıŋ orny bölek. Atasy Qabyluaqit aty barda jelıp jürıp jer tanyǧan, asy barda berıp jürıp el tanyǧan, basqaǧa ülgı jol körseter aqsaqal boldy. Äjesı Mügılsım «Ämırjanym ǧalym, jazuşy bolady» dep nemeresın üi şaruasyna aralastyrmai, tek sabaq oquyna jaǧdai jasaityn. Äke – asqar tau, ana – aǧar būlaq. Ämırjannyŋ äkesı Qabylqaiyr sol kezdegı azamattarǧa tän tūrmys keiıstıgı jüregın syzdatsa da syr bermei, moiymai, eŋselerın tüsırmei jüretın, mūsylmanşylyǧynan arylmaǧan tynymsyz jan bolatyn. Barǧa qanaǧat, joqqa sabyr etetın Qabylqaiyr äkemız qai salada qyzmet etse de eldıŋ alǧysyn alǧan abyroily adam edı. Anamyz Aitjan Balǧabaiqyzy ekeuı elge syily, esıkterı jabylmai, dastarqandary jiylmai qonaq kütken, köpşıl, keŋpeiıl, aqjarqyn bolatyn. Sol eldıŋ batasy balalaryn ǧana emes, nemerelerın de joǧary oqu oryndarynda oqytyp, eŋbekterınıŋ jemısın körıp kettı.
Ämırjan oqu bıtırısımen joldamamen Selinograd qalasyna kelıp, oblystyq komsomol komitetıne jauapty qyzmetke ornalasty. Bır jyldan asa eŋbek etıp, joǧary lauazymdy qyzmet ūsynylǧanyna qaramai, özınıŋ köŋılı süigen tarih ǧylymymen ainalysu üşın Almaty qalasyna qaityp keldı. Almaty halyq şaruaşylyǧy institutynyŋ tarih kafedrasyna jūmysqa ornalasyp, aspiranturaǧa tüstı, tarih ǧylymynyŋ kandidaty ataǧyn qorǧady.
Ärqaşan özınıŋ bılımımen, belsendılıgımen közge tüsıp jüretın Ämırjanǧa da basşy organdardan jauapty qyzmetter jiı ūsynylatyn. Osyǧan bailanysty bıraz uaqyt partiia ūiymdarynda, Astana qalalyq äkımdıgınde, Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ respublikalyq mekemelerınde jauapty qyzmetter atqardy. Bıraq qaida jürse de, ǧylymmen, jazuşylyqpen ainalysuǧa asa köŋıl bölıp otyrdy. Sonyŋ nätijesınde arasyna jyldar salyp, onnan astam kıtapty düniege äkeldı.
Är adamnyŋ tuyp-ösken jerı özıne ystyq, sebebı ömırınıŋ eŋ şuaqty, berekelı, merekelı balalyq şaǧy osynda ötedı. Ämırjannyŋ eŋ alǧaşqy tuyndylary tuǧan jerge, ösken elge degen saǧynyşy, mahabbatyna toly boldy. 1994 jyly orys tılınde şyqqan kıtaby «Nostalgiia» dep beker atalmaǧan. Būl kıtapta är jyldary jazylǧan qysqa äŋgımeler toptastyrylǧan. Avtor Bestöbe jerınde ösken jastardyŋ arman-tılekterın, ömır süru deŋgeilerın şynaiy surettei alǧan. Qatar ösken nemıs ūltynyŋ jastary 1990 jyldary tuǧan eldı qinala tastap, zaman qūbylysyna orai Germaniia elıne qonys audaru kezındegı qinalys sezımderın şeber jetkızgen.
Ä.Älpeiısov öz eŋbekterınde qoǧamnyŋ damu zaŋdylyqtary, onyŋ eldıŋ salt-dästürımen, mädenietımen tyǧyz bailanysta bolǧan uaqytta ǧana elımızdıŋ bolaşaǧyna jaqsy äserı bolatynyn aşyp otyrady. Jastaiynan zerek, alǧyr bolyp ösken Ämırjan elge jaqsylyq jasap jürgen aǧalarynyŋ ötkendı saralap, bügıngını daralap, bolaşaqty boljai alǧan qasietterın de boiyna sıŋırdı.
Ä.Älpeiısovtıŋ 1995 jyly şyqqan «Taǧdyr taǧylymy» povesınde qatar ösken dostardyŋ ömırdegı eseiu joldary, jaqsylyq pen qiyndyqtan alǧan äserlerı avtordyŋ öz ömırınıŋ joldarymen ūştasyp jatqandai. On jyl mektepte bırge oqyp, qūlyn-taidai jarasyp bırge ösken synyptas dostary Qiiaş, Tölegen, Jambyl, Ramazan, Baǧdat, Jamal, Läzzat, Raia taǧy basqalaryna arnaǧan jürek syrlary sekıldı.
Myzǧymaityndai körıngen Keŋes Odaǧynyŋ şaŋyraǧynyŋ ortasyna tüsuıne, sosialistık jüienıŋ qirauyna qazaq jastarynyŋ qosqan ülesterı zor. Būl jaǧdailardy közımen körıp, jüregımen sezıngen Ä.Älpeiısov te qalys qala almai, «Qaşqyn suyr» povesınde Jeltoqsan köterılısınen keiıngı qazaq jastarynyŋ qily ǧūmyry men tūrlauly taǧdyry, ruhani-adamgerşılık qasietterınıŋ aşyluyn sipattaidy. «Azattyq aŋsaǧan Saryarqa» povesınde Almaty qalasy studentterınıŋ astyrtyn qūpiia ūiymynyŋ ıs-äreketterı körsetıledı. Būl ūiymnyŋ jūmysyna avtordyŋ da qatysy bolǧandyqtan, ondaǧan jyldar boiy qauıpsızdık komitetınıŋ baqylauynda bolyp, keiın aqtalyp şyqty.
Al sol jastardyŋ sanasyn serpıltıp, bolmysyn oiatqan, Alaş ziialylarynyŋ küres jolyn jalǧastyrǧan «Jas tūlpar» qozǧalysy boldy. Ä.Älpeiısov özınıŋ «Jas tūlpar» dübırı povesınde HH ǧasyrdyŋ 60-70- jyldaryndaǧy jastardyŋ Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı üşın küresı, ūltyna degen süiıspenşılıgı turaly baiandaidy. «Ötkendı bılmesek bolaşaqqa qalai baramyz, ketkenımızdı qadırlemesek, jaŋa ūrpaqqa ne dermız» deidı avtor.
Sol qozǧalystyŋ belsendı müşelerımen kezdesıp, halqymyzdyŋ bostandyǧy, elımızdıŋ täuelsızdıgı üşın şybyn janyn şüberekke tüiıp, ūltym dep otqa tüsken bozdaqtardyŋ atqarǧan igı ısterın tolyq aşyp beredı. Ar-namys tazalyqtyŋ biık şyŋy ǧana emes, adamgerşılıktıŋ mäŋgılık özgermes simvoly ǧoi. «Jas tūlpar» qozǧalysynyŋ ūiymdastyruşylarynyŋ bırı Mūrat Äuezovpen köp aralasyp, tuys aǧa-ınıdei syilasyp kettı. Qoǧamda bolyp jatqan özgerıster, bolaşaq turaly oi-tolǧanystarymen bölısıp, däuır almasuynyŋ az uaqytta zamandy adam tanymastai özgertkenıne oi jügırttı.
Mūrat Äuezovtıŋ ösken ortasy, ata-anasynyŋ taǧdyr tolqynynyŋ qiyn-qystau kezındegı körgen azaptary, sonyŋ bärın jeŋıp şyǧu jolyndaǧy adamgerşılık qasietterı, mahabbaty jaily köp maǧlūmat alǧan Ämırjan osy äulet turaly öz oilaryn ortaǧa saldy. «Ana jüregı» äŋgımesınde qazaqtyŋ üş alyby; Bıläl Süleev, Iliias Jansügırov, Mūhtar Äuezovtıŋ jary bolǧan qoǧam qairatkerı, Mūrattyŋ anasy Fatima Ǧabitovanyŋ basynan keşken qiyn da, qyzyqty taǧdyry turaly naǧyz derektermen baiandaidy. Būl eŋbekte stalindık zūlmattan japa şegıp, qanşa qiyndyq körse de mūqalmaǧan Ūly dala aruynyŋ ömır joly beinelengen. Būl şyǧarma tarihi oqiǧalarǧa negızdelıp, tūtas bır kürdelı kezeŋdı qamtyǧany sebeptı jyldyŋ üzdık äŋgımesı dep tanylyp, «Altyn qalam 2017» ädebi saiysynyŋ bas jüldesın jeŋıp aldy.
Byltyr baspadan şyqqan «Mūrat» atty kıtabynda qazaqtyŋ zaŋǧar jazuşysy Mūhtar Äuezovtıŋ ömır joly, Alaş qozǧalysy kezındegı atqarǧan qyzmetterı, balalarymen qarym-qatynasy, olardy ömır jolyna baǧyttap aitqan aqyldary baiandalady. Mūrattyŋ jastyq şaǧy, studenttık kezeŋderı, «Jas tūlpar» qozǧalysyn ūiymdastyrudaǧy erekşe eŋbegı tolyqtai berılgen. Kıtaptyŋ «Mūrat» ataluynyŋ simvolikalyq sebebı bar siiaqty. Tarihty, mädeniettı, saiasatty ūştastyra otyryp, Ä.Älpeiısov özınıŋ mūratynyŋ biık baspaldaǧyna köterıldı. Bıraq, Ämırjan qaşan da armanşyl…
Ämırjan Qabylqaiyrūlynyŋ ömır joly jastardy ädıldıkke degen tereŋ tanymǧa tärbielei alatyn sara jol. Otandy süiu, oǧan adal qyzmet etu bügıngı künge ǧana emes, bolaşaqqa kerek. Ülken qyzdary Elmira, Äsem bügınde baqytty janūia bolyp quantsa, kışısı – Aiym student. Ämırjan jan jary Käusarmen nemerelerınıŋ tärbielerıne köŋıl böle jürıp, özderınıŋ süiıktı jūmystarymen ainalysuda. Myŋjyldyq tarihy bar Bestöbe kenışınde düniege kelıp, bügınde el aǧasy bolyp jürgen Ämırjan Qabylqaiyrūly jetpıstıŋ seŋgırıne şyqsa da köŋılı aq, jany jaidary qalpynda. Jastarǧa bererı, üireterı köp, älı de sol jolda qyzmet ıstep jür.
Ömırserık ERJANOV,
Astana
