Düniejüzılık köşpendıler oiyndary jaqyndaǧan saiyn kökparşy jıgıtterdıŋ de arasynda du-du äŋgıme qyza tüskenı belgılı. Kökpar – bızdıŋ dalamyzdaǧy eŋ tanymal at üstı sporty. Onsyz toi merekenı ötkızu mümkın emes. Sondyqtan asyq üiırse alşy qylatyn, qabylannyŋ qūiryǧyn qamşy qylatyn kökjal jıgıtterdıŋ kökparǧa degen daiyndyǧy qyzu jürude.
Erlık pen batyldyq oiyny
Al älemnıŋ qazırge deiın 80-nen asa elı qatysamyz dep taqym qysyp otyrǧan DKO-da kökpar üşın «Qazanat» ippodromy bekıtılgen. Ärı kökpar – qazaqqa ǧana tän emes, ol jalpy türkı halyqtaryna ortaq oiyn. Mysaly, özbekterde ony «Ulak tartyş» dese, qyrǧyz tılınde «Kök börı», täjık tılınde «Buzkaşi» dep ataidy. Būdan özge moŋǧol siiaqty köşpendı ūlttardyŋ tılınde ärtürlı atauy bar. Alaida atauy basqa bolǧanymen, tartuy bır būl oiyn üşın arnaiy ekı alaŋ bölınıp otyr. Alaŋnyŋ ūzyndyǧy – 220 metr, enı 70 metrdy qūraidy. Märe şeŋberınıŋ diametrı – 3 metr. Al muliaj serkenıŋ salmaǧy kökparşylardyŋ jasyna qarai 20-33 kelıge deiın bolmaq. Sonymen qatar är eldıŋ öz erejesıne sai qazandyqta da jerdegı şeŋberde de oinalatyn bolady.
Jalpy qazaqtyŋ barlyq ūlttyq oiyndary ūrpaǧyn inabattylyqqa, erlıkke, batyrlyqqa baulidy. Mysaly, «Altybaqan» oiyny arqyly qyz-jıgıtterge mahabbat pen süiıspenşılıktı tereŋ sezındırse, «Qyz quu» arqyly jıgıtterdıŋ jıgerın şyŋdap, qyzdardyŋ amal-ailasyn baǧamdaǧan. Sondai-aq at üstındegı näzıktıktıŋ naizaǧai sezımge qalai ūlasqanyn körsete bılgen halqymyzdyŋ taǧy bır ūlttyq oiyny – «Kökpar».
Jıgıt pen attyŋ dodasy
Al kökpar osy at üstı sporttyq oiyndarynyŋ ışındegı eŋ qasterlısı bolyp tabylady. Öitkenı būl – jıgıttıŋ de, attyŋ da synalatyn dodasy. Ondaǧy jıgıttıŋ qarşyǧadai qūiylyp, itelgıdei tüiıluımen, attyŋ jylandai jiyrylyp, jebedei atyluy kökpardy tartqan adamnyŋ emes, syrttan körgen adamnyŋ delebesın qozdyratyny sodan. Ortalyq Aziia elderınde keŋ taraǧan būl oiynnyŋ şyǧu tegı turaly aitqanda, ǧalymdarymyz ärtürlı tüsındıredı. Tıptı köşpendıler kökbörını soǧyp alyp, parşa-parşasyn şyǧaryp tartqandyqtan, kökpar atalypty deitınder de bar. Bıraq būǧan keibır tarihşy, etnograftar kelıspeidı.
– Şynymen de qazırgı uaqytta kökpar sözınıŋ şyǧuyna bailanysty är ǧalym ärtürlı pıkır aityp jür. Bırı «kök» jäne «par» degen sözdıŋ qosyndysynan şyqqanyn, endı bırı «kökbörı» degennen şyqqanyn aitady. Alaida men būl pıkırge qarsymyn. Öitkenı ejelden türkı halyqtarynyŋ simvoly retınde qabyldanyp kelgen börını kökpar retınde tu-talaqai qylyp tartpaityny belgılı. Özderınıŋ syiynyp kelgen, qaitpas qaisarlyǧy üşın qūrmet tūtatyn totemın mazaqqa ainaldyrmaidy. Al börı beinelı nyşandar qai kezden bastap şyqty degenge kelsek, osydan 1500 jyl būryn Türık qaǧanatyn qūrǧan türkılerdıŋ özderınıŋ bırınşı jalauyna börınıŋ basyn beinelegenı köp derekterde aitylady. Bıraq börı tarihy tym aryda jatyr. Mysaly, İrannyŋ 3500 jyl būryn jazylǧan «Avesta» atty dıni kıtaby bar. Atalǧan kıtapty qazırgı ǧalymdar da İrannyŋ dıni kıtaby dep qarastyryp keledı. Alaida kıtap İrandykı emes, türkılerdıkı edı. Iаǧni sol däuırdegı İran jerıne auyp ketken saq-türkıler sol jaqta osy kıtapty şyǧaryp, keiınnen irandyqtarǧa sıŋıp ketken. «Avesta» kıtabynyŋ özınde «Aşi börı» degen söz kezdesedı. Iаǧni onda jaqsy men jaman küresedı dep keltıredı. Jaqsyny «Ahura mazda» deidı. Oǧan jol körsetıp alyp jüretın «Aşi» degen börı bolady. Ol soǧan jol bastap jüredı. Osy kıtap jazylǧannan keiın 2000 jyldai ötken soŋ, iaǧni 542 jyly Türkı qaǧanatyn qūrǧan babalarymyz Bumyn men Estemıs qaǧan özderın asyl tektı Aşinanyŋ ūrpaǧymyz dep tarih betıne şyǧa keledı. Demek, «Avestadaǧy» «Aşi» men türkılerdıŋ «Aşina» dep ataǧan sözderınıŋ tübırı bır bolǧandyqtan, onyŋ tüp negızın sol kökbörımen bailanystyramyz. Al endı börıge sondai tabynǧan aqsüiek türkı halqynyŋ ony taqymǧa salyp, oiyn retınde tartuy aqylǧa syimaidy. Sondyqtan būl termin müldem qate dep oilaimyn. Menıŋ tūjyrymymda, onyŋ şyǧu tegı «Kök börte» degen sözben bailanysty. Iаǧni «kök» sözı aspandy, Täŋırdı, täkapparlyq pen biıktıktı beinelese, ekınşı jaǧynan, ol belgılı bır närsenıŋ tüsıne qaratyla aitylady. Sonymen qatar börınıŋ qaitpaityn täkapparlyǧyn da kökke teŋep, kök degen söz börı sinonimıne de ainalǧan. Iаǧni kök dese, Täŋırmen bırge börılık sipattaǧy ūǧymdy da qalyptastyrǧan. Ekınşı jaǧynan, «kök» sözı tüstı de beineleidı. «Börte» degen sözdıŋ janama maǧynasyn ejelgı türkıler aqqūba, sūr, qūba degen tüstı bıldıretın sözdermen bailanystyrsa, ekınşı jaǧynan, «börte» dep eşkınıŋ jas tölın ataidy. Türkılerdegı qyzǧa qoiylatyn Börte esımı – jas, balǧyn, näzık, sūlu maǧynasynda aitylǧan. Qazaqtyŋ erteden kele jatqan ertegılerınde de «Erte, erte, ertede, eşkı jünı börtede» degen söz tırkesı bar. Demek, «börte» degen atau tek qana eşkıge qaratylyp aitylady. Basqa tört tülık maldyŋ bırde-bıreuıne qaratylyp aitylmaidy. Bız būl jerden mynadai tūjyrym jasaimyz. Ertede köşpendı ata-babalarymyz qoi ışıne bırdı-ekılı eşkını qosyp baqqany aian. Öitkenı eşkı qoidyŋ aldyn bastap jüredı. Al qoiǧa şapqan kökbörı bırınşı bolyp eşkını tamaqtaidy. Mıne, sız endı qoidy bastap kele jatqan börte eşkı men kökbörınıŋ alysyp jatqan körınısın köz aldyŋyzǧa elestetıp körıŋızşı jäne özderın «Bız börımız» dep ataǧan türkı halyqtarynyŋ börte eşkını oiynǧa ainaldyryp, jaŋaǧy qoiǧa şapqan qasqyrdai jan-jaqtan antalap kelıp, taqymǧa saluy, ony oiyn retınde tartuynyŋ da ar jaǧynda sol börıge tabynyp, özderın börı sanaǧandyǧy jatyr. Iаǧni «balǧyn börtenı» börışe talau, börı men eşkı arasyndaǧy tartys qylyp tartu degen sodan şyqqan. Osy oraida «Nege eşkını kökparǧa taŋdady? Nege qoidy tartpaidy?» degen zaŋdy sūraq tuyndaityny belgılı. Sebebı eşkınıŋ terısı öte sapaly keledı. Ony qanşa jerden at taptap, şabandozdar jūlqylap jatsa da jyrtylmaidy, ezılmeidı. Tıpten eşkınıŋ ışegınen dombyranyŋ qos ışegın jasaǧan. Öitkenı onyŋ ışekterı de oŋailyqpen üzılmeitın bolǧan, – deidı etnograf, tarihşy Asyljan Dulati.
Jauyngerlık önerge balanady
Şyn mänınde kökpar oiyn ǧana emes, er jıgıtterdıŋ bılek küşın myǧymdaityn, süiegın şyŋdap, eptılıgın jetıldıretın jattyǧu desek te qatelespeimız. Öitkenı ejelgı türkı däuırınde sarbazdardy kökpar arqyly jauyngerlıkke, äskeri maşyqqa üiretkenı turaly da derekter bar. Ärine, at üstınde aiqasqan sol zamannyŋ batyrlaryna kökpar tartu ülken jattyǧu bolǧanyna kümän keltırmeimız. Öitkenı kökpar arqyly er-azamattar erkın saiysuǧa, jauymen alysqanda attan auyp tüsıp qalmauǧa, qarsylasynyŋ taqymyndaǧy qarudyŋ özın jūlyp aluǧa äbden üirenısedı. Al kökpardyŋ da öz erejesı men adam sanyna qarai tartu türlerı bar. Şejıreşı Äliasqar Baiǧūtūlynyŋ keltırgen deregı boiynşa jazyp alynǧan Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı Asan Tūrabaevtyŋ estelıgınde han kökpar, aqyl kökpar, batyr kökpar, taqym kökpar, qatyn kökpar, bata kökpar degen siiaqty türlerge bölınetındıgı de aitylady. Al kei jerde jappai tartu, ūtysyp tartu, doda kökpar, ainalma kökpar, märe kökpar, taqym tartys degen siiaqty türlerge bölınedı.
Myŋ şabandoz tartysady
Han kökpar – aty aityp tūrǧandai, arnaiy handardyŋ būiryǧymen berıletın kökpar. Būǧan myŋnan asa adam qatysady, keide köpşılıktıŋ keluıne bailanysty bırneşe myŋ boluy da mümkın. Aqyl kökpar – ekı topqa on-jiyrmadan bölınıp oinaityn kökpar. Batyr kökpar – ekı eldıŋ arasynda kısı ölımı bolǧanda tartylatyn kökpar. Iаǧni sol ölgen adamnyŋ asyn bergende, kısı qūnyna daulasqan ekı jaqtyŋ arazdyǧyn şeşu üşın de osy kökpar türı oinatylatyn bolǧan. Al qatyn kökpar dep – är tūstan antalap, erejesız oinalatyn kökpardyŋ türı. Taqym kökpar – laqty taqymǧa basyp, bır-bırınıŋ atynyŋ jüirıktıgı men taqymynyŋ myqtylyǧyn synaityn kökpar. Jappai tartu degenımız – aty aityp tūrǧandai, auyldyŋ ülken-kışısı demei asqa jinalǧan adamdardyŋ japa-tarmaǧai talasyp tartuyn aitady. Ūtysyp tartu degen – ol özınıŋ erejesı bar kökpar oiynnyŋ bır türı. Iаǧni onda jeke-jeke adamdar top alqanyŋ ortasyna şyǧyp, serkenı tartu arqyly synasady. Ainalma kökparda sol as bergen üidıŋ iesınıŋ üiınıŋ maŋaiynan ūzamai, alǧan kökpardy qaitadan sol alǧan üiıne alyp kelıp tastaidy. Alaida barlyq kökparşylar sony közdeidı de, bırı-bırıne kedergı jasap, laqty oŋailyqpen bere qoimaidy. Ailasyn asyryp ketken jıgıt jeke-dara şyǧyp, kökpardy ainaldyryp alyp kelıp tastasa, üi iesı oǧan özınıŋ jolyn beredı. Al märe kökpar degenı qazırgı kökpar oiynynda oinalyp jürgen qazandyqqa kökpar salyp, ūpai jinaudy aitady. Endı osy kökpar oiyndarynyŋ ışındegı eŋ bır özgeşe, arnaiy berıletın türın bata kökpar dep ataidy. Mūndai kökpardy köbınde ūzaq jyldar boiy bala köre almaǧan, besık terbetılmegen otbasy beredı. Söitıp, köptıŋ batasyn alatyn bolǧan. Jalpy kökpar – jıgıtterdı bırauyzdylyqqa, küşterın bır jerge toptauǧa, bır-bırıne namysyn jıbermeuge, eldı bereke-bırlıkke, oiyn arqyly tatulyqqa şaqyratyn sport türı. Al Düniejüzılık köşpendıler oiynynda bolatyn kökparǧa bügın tura 71 kün qaldy. Atqa mınse, ajaldyŋ özın aqymaq qyp oinaityn jıgıtterdıŋ tartysty dodasyn köru üşın biletter tamyz aiynan bastap «Powerful Nomad» saitynda satyla bastaitynyn da eskertemız.
Şapaǧat ÄBDIR
