Astana qalasynda biyl 8-14 qyrküiek aralyǧynda V Düniejüzılık köşpendıler oiyndary ötedı. 100-den astam eldıŋ 4 myŋǧa juyq sportşycy köşpendıler örkenietınen bügınge jetken batyrlyq saiysynda küş synamaq. Osy oraida L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Aibolat KÖŞKIMBAEVTAN Altyn Orda men odan keiıngı handyqtar kezeŋındegı köşpendılerdıŋ soǧys ısı men jaugerşılıgı turaly sūrap, bılgen edık.
– Euraziia aumaǧyn alyp jatqan ūlan-ǧaiyr keŋıstıktı jailap jatqan ejelgı, orta ǧasyrlyq köşpendıler tarihynda şaiqastar men äskeri ıstıŋ orasan zor maŋyzy boldy. Köşpelı halyq airyqşa soǧys jüiesın qūrdy, sonyŋ arqasynda Ūly daladan tysqary jatqan jaularynan yqpai, saiasi-äskeri üstemdıgıne qol jetkızdı.
Köşpelı qoǧamnyŋ özındık şyŋdalu mektebı boldy. Sarbazdardyŋ küş-jıgerın janyp, jaujürek etıp tärbieleude, soǧys önerıne bauluda jauyngerlık dästürler men daǧdylardy qalyptastyratyn äskerilendırılgen halyq sportyna ülken röl berıldı.
Äskeri-etnografiialyq materialdarǧa qaraǧanda, Orta Aziia köşpendılerınıŋ eŋ tanymal äskeri sporttyq jarystarynyŋ bırı naizalasu, süŋgılesu nemese «naizalasu saiysy» (beibıt uaqytta) bolǧan. Jekpe-jektıŋ mänı, ädette, sarbazdyŋ bes qarudy igerudegı eptılıgın, batyrlyǧyn körsetudıŋ ädısı. Sondyqtan ärtürlı taipalardan nemese rulyq bırlestıkterden ekı-ekıden naizaşylar şyǧyp, küş synasqan. Mūndai saiystar adamdar köp jinalatyn ülken toilarda, auqymdy astarda ötkızıldı. Būl jarystyŋ erekşelıgı ūzyn aǧaş naizalardy (3 metrden 4 metrge deiın) paidalanuǧa rūqsat etıledı, bıraq onyŋ üşkır temırden jasalǧan ūşy bolmaidy, doǧal bolyp bıtedı. Jekpe-jekke qatysuşylar qabattap bylǧarydan, qalyŋ matadan, jünnen tıgılgen qalyŋ kiım, jūqa sauyt kiedı. Jarşynyŋ arnaiy belgısı boiynşa ekı jaqtan bır-bırıne qarsy şapqan batyrlar jaqyndap kelgende astyndaǧy jüirıgınıŋ ekpınımen qarsylasyn naizasymen şanşyp ötedı. Naizanyŋ küşımen attan qūlap jer qūşqany jeŋılıp, bılegı men säigülıgınıŋ myqtysy jeŋımpaz atanǧan. Jauyngerlık saiystyŋ būl türınde batyrdyŋ astyndaǧy säigülıktıŋ ekpını maŋyzdy. Sol sebeptı atty ūruǧa tyiym salynǧan, qarsylasyn qamşylamaǧan. Ony būzǧandar qataŋ jazalanady. Mūndai sporttyq saiystardyŋ soŋynda jauyngerler auyr jaraqattanyp, keide kısı ölımımen aiaqtalatyn jaǧdailar jiı bolǧan. Naizalasu – şyn mänınde ūzyn qarudy bılegımen üiırgen sarbazǧa daǧdylanu ärı täjıribeden ötetın naǧyz salt attyly äskeri duelı.
Astana qalasynyŋ eŋ üzdık sport alaŋdarynda 20 jarystyq jäne 10 körnekı sport türınen jarystar ötkızıledı. Olardyŋ qatarynda at jarysy, ūlttyq küres türlerı, dästürlı ziiatkerlık oiyndar, jekpe-jekten jarystar, dästürlı sadaq atu, qūs saludyŋ ūlttyq türlerı, at üstındegı saiystar, halyq oiyndary, sondai-aq etnikalyq sport türlerınen körsetılım qoiylymdary bar
– Köşpendılerdıŋ taǧy bır tanymal at oiyny – kökpar (kök börı, qyrǧyzşa «kök boru»). Onyŋ paida bolyp, keŋ taraluyn orta ǧasyrlardan ızdeuge bola ma?
– «Kök börı» terminınıŋ özı būl köne oiynnyŋ qasqyrdyŋ totemdık beinesımen bailanysty ekenın körsetedı. Şamasy, ertede er-jauyngerler oljasyn basyp ozyp, üiıne aparatyn qasqyr siiaqty bolǧan. Uaqyt öte kele jauyngerdıŋ beinesı kökparşyǧa (kök börı) ainaldy. Kökparşylardyŋ küş-jıgerın, tözımdılıgın, batyldyǧy men eptılıgın, at üstınde myǧym otyruy jeŋıstı jaqyndatady. Jappai jäne doda tartys bolyp ekıge bölınetın oiynnyŋ maqsaty: sany jaǧynan bırdei ekı şabandoz komandasy öz şeŋberıne (qazanǧa) qoiyluy tiıs serke alu üşın küresedı. Dodaǧa tüsken salt attylar arasynda naǧyz keskılesken qoian-qoltyq jekpe-jek ötedı. Būl oiyn batyldyq, küş, eptılık, şarşamau, özara kömek körsetu jäne ūiymşyldyq siiaqty jauyngerlık daǧdylaryn qalyptastyruǧa yqpal ettı.
Bügınge jetken jarystyŋ taǧy bır türı – «audaryspaq». Oǧan tek paluan denelı, attyŋ qūlaǧynda oinaityn şabandozdar täuekel etken. Būl jarystyŋ şarty – qarsylasyn jalaŋ qolmen attan qūlatu. Erekşe jeŋımpaz qarsylasyn qūlatyp qana qoimai, ony erdıŋ aldyŋǧy qasynan asyryp laqtyryp jıberedı. Mūndai jekpe-jek önerınde atqa jäne onyŋ arnaiy daiyndyǧyna öte maŋyzdy män berıldı. Al jas balalar tai-qūlynǧa, basqa da üi januarlaryna mınuge üirene bastaǧan kezınen bastaǧan.
Osy uaqytqa deiın basqa türkı halyqtarynyŋ küresımen bırqatar ūqsastyqtary bar qazaqtyŋ ūlttyq küresı qazaqşa küres (qazaq küresı) öte tanymal sporttyq jarysy bolyp sanalady. Jekpe-jekke ekı paluan qatysady, olardyŋ mındetı qarsylasynyŋ jauyrynyn jerge tigızıp, jer jastandyru. Jekpe-jektıŋ būl türınde eptılıkke, küş pen şeberlıkke bailanysty ärtürlı ädıster qoldanylady.
Köşpelı ömırdegı jylqynyŋ erekşe rölı alaman bäige, alys qaşyqtyqqa at jarysy, būl joryqtaǧy jauynger attardy tözımdılık pen küş-quatqa synau da, jattyqtyru da boldy. Attyŋ qūlaǧynda oinaityn örender üşın taǧy bır eptılıgın synaityn oiyn – teŋge ılu, iaǧni jerden teŋge teru – qazaqtar arasynda keŋınen tanymal oiyn. Būl oiynnyŋ erejesı boiynşa tiyndar nemese kümıs qūimalar belgılı bır aumaqqa şaşylǧan. Bastapqy syzyqta tūrǧan oiynşylar dabyl qaqqanda şapqan küiınde taqymyn bosatpai, at üstınen eŋkeiıp barynşa köp tiyn aluy kerek. Jeŋıs eŋ köp tiyn jinaǧanǧa berıldı. Osylaişa, üzdıksız äserlı jarystar, jeke jekpe-jekter bolaşaq jauyngerlerdı şyŋdaudyŋ, ülken soǧystarǧa daiyndaudyŋ ülken mektebı boldy.
Jamby atu – orta ǧasyrlarda keŋ taralǧan sport türı. Bükıl ǧūmyry attyŋ üstınde, jaugerşılıkte ötken halyqtyŋ sadaq atu önerı şeberlıktıŋ şyŋy sanalatyn. Mūndai jarystardyŋ egjei-tegjeilı sipattamasyn 1436 jyly Tanǧa barǧan kezde körgen Djoşafat Barbaro keltıredı: «Būl jerlerde jarystar kelesıdei ötedı. Ekı aǧaş baǧanǧa köldeneŋ qoiylǧan aǧaş arqalyqtan jıŋışke jıpke kümıs tostaǧan ılınedı (būl qūrylǧy adamdardy darǧa asatyn biık baǧanǧa ūqsaidy). Jüldege talasatyndardyŋ jebelerınıŋ ūşy jarty ai siiaqty ötkır jiektı bolyp keledı. Salt attylar sadaǧyn kezenıp nysandy betke alyp şabady da, baǧananyŋ tübıne jete bere, attyŋ basyn tejemesten kerı būrylyp, jambyny közdep atady. Kımnıŋ jebesı jamby bailanǧan arqandy qiyp tüsse, sol jüldenı alady» deidı.
– «HVII-HVIII ǧasyrlardaǧy qazaqtardyŋ äsker ısı» eŋbegıŋızde barymtanyŋ da bastapqy negızınde aŋşylyq öner jatyr dep aittyŋyz. Sporttyŋ būl türı qazırgı zamanda nazardan tys qalyp qoiǧan ba?
– Ortalyq Aziianyŋ köne jäne orta ǧasyrlyq köşpelı qoǧamdarynyŋ ömırınde ekı negızgı mäselenı şeşu üşın jappai aŋ aulau jürgızıldı. Būl bırınşıden, jabaiy aŋdar men qūstardy aulau arqyly azyǧyn qamdap aludyŋ tiımdı joly. Ekınşıden, barynşa köp adam qatysatyn qauymdyq aŋşylyq arnaiy äskeri institut siiaqty qalyptasty. Mūnda saiatşylar sadaq atu jäne jyljyp bara jatqan nysanaǧa naiza şanşumen qatar äskeri bölımderdıŋ ūrys jürgızuınıŋ taktikalyq täsılderın jüzege asyru da qarastyryldy.
Mysaly, Ata Mälık Juvaini özınıŋ «Älemdı jaulauşynyŋ tarihy» atty eŋbegınde «ol (Şyŋǧys han) ülken män bergen [A.K.] aŋşylyqqa arnap, jabaiy aŋdardy aulaudyŋ äskeri basşylarǧa jarasatynyn aitqan. Al ony üiretu jauyngerler men jauyngerlerdıŋ mındetı delıngen. Iаǧni, adam sanyna qarai olar saiatşylardyŋ jemtıgın qalai quatynyn, qalai tūzaqqa tüsırıp, qalai sapqa tūryp, oljany qalai qorşaitynyn bıluı kerek. Moŋǧoldar aŋ aulauǧa jinalǧanda aldymen aŋnyŋ türı men sanyn bılu üşın şoluşy jıberedı.
Al, olar äskeri ıspen ainalyspaǧan kezde ünemı aŋşylyqta bolyp, öz jauyngerlerın jattyqtyryp, tek olja üşın ǧana emes, olardyŋ aŋ aulauǧa daǧdylanyp, sadaq atuǧa maşyqtanyp, qiynşylyqtarǧa tötep beretın tözımdılıgın şyŋdau üşın de maŋyzdy edı.
Han ülken aŋşylyq ötkızgen saiyn (būl qystyŋ basynda bolady) jarlyq şyǧarady. Iаǧni qol astyndaǧy jäne Ordaǧa körşıles jatqan äskerı aŋ aulauǧa daiyndalyp, ärbır ondyqtan būiryqqa säikes aŋşylyq ötetın orynǧa laiyq kerek-jaraǧyn sailap, basqa da joryqtyŋ qajettılıkterın qamdaidy». Sondyqtan da Şyŋǧys han men onyŋ mūragerlerı däuırınde äskeri ıs pen aŋşylyq er-azamat üşın eŋ bedeldı ärı laiyqty käsıp sanalǧan.
Parsy tılındegı eŋbekterde Qazaqstannyŋ şeksız dalasyna joryqtarynda jasaqtardyŋ ūdaiy aŋ aulau jūmystaryn jürgızgenı turaly mälımetterdı jiı kezdestıruge bolady. Būhara hany Abdallahtyŋ jauyngerlerı Ortalyq Qazaqstanda ornalasqan Ūlytau taularyna jetıp, azyq-tülık qoryn tolyqtyru üşın ekı ret aŋdardy ainaldyra quyp tūzaqqa tüsıretın aŋşylyqqa şyqty. Qazaqtarda qauymdasyp aŋ aulau dästürı XIX ǧasyrǧa deiın saqtaldy.
Köşpendıler üşın dalalyq tırşılıgıne barynşa jaqyn, mūndai aŋşylyq, bırneşe negızgı funksiialardy atqardy. Atap ötsek, azyq-tülıkpen qamtamasyz etu, jauyngerlık qarudy qoldanudy üiretu, äskeri tehnika men daǧdylardy meŋgeru, ruhani jäne fizikalyq (demalu, oiyn-sauyq). Köşpelı imperiialarda qauymdasyp aŋ aulau eŋ maŋyzdy ūlttyq oqiǧa boldy, oǧan aqsüiekter men qolbasşylarmen qatar qarapaiym sarbazdar da qatysuy kerek bolatyn.
