2023 jyl qaruly qaqtyǧys köbeigen, qantögıs küşeigen jyl retınde este qaldy. Bloomberg agenttıgınıŋ mälımetınşe, biyl älemde ülkendı-kışılı 183 qaqtyǧys tuylyp, olardan köz jūmǧandar sany 14 paiyzǧa artqan. Būl soŋǧy 30 jyldaǧy rekordtyq körsetkış sanalady. Qoryta aitqanda, 2023 jyl älemde ırı geosaiasi jaǧdailar tuyndap, älem elderınıŋ qaitadan qarulanu bäsekesı artty. Su jäne gaz, mūnai syndy tabiǧi bailyqtar üşın talas küşeie tüstı. Tömende 2023 jyldyŋ älemdı dür sılkındırgen ırı oqiǧasyn oqyrman nazaryna ūsynyp otyrmyz.
AQŞ-TY AŞULANDYRǦAN ŞAR
Qaŋtar aiynyŋ soŋynda AQŞ aspanynda Qytaidyŋ «şpiondyq şary» anyqtaldy. 4 aqpanda AQŞ Qytai äue şaryn atyp tüsırdı. Būl uaqiǧa Qytai-AQŞ qatynasyn tıptı uşyqtyrdy. Osydan keiın AQŞ memlekettık hatşysy Entoni Blinkennıŋ Qytaiǧa saparyn belgısız merzımge şegerıldı. 19 mausymda AQŞ memlekettık hatşysy Entoni Blinken Beijıŋge saparynyŋ ekınşı künınde Qytai töraǧasy Si Szinpinmen kezdestı.
Qaraşada Djo Baiden men Si Szinpin kezdesıp, ekı derjava arasynda äskeri bailanysty jandandyru, qaruly qaqtyǧysty boldyrmau, esırtkı saudasymen küres mäselelerı jäne jasandy intellektını damytu jönınde äŋgımelestı.
TÜRKİIаDAǦY ZILZALA
6 aqpanynda Türkiianyŋ oŋtüstık-şyǧysyndaǧy Kahramanmaraş uälaiatynda, Siriia şekarasyna jaqyn jerde joiqyn zılzala boldy. Dümpu küşı 7,8 balǧa deiın jetken alapat jer sılkınısınde Türkiiada 50 myŋ, Siriia aumaǧynda 5200 adam opat boldy. 180 myŋ adam jaralandy. Būl – Türık elındegı 100 jyldaǧy eŋ joiqyn jer sılkınısı. Tabiǧat apatyndaǧy ekonomikalyq şyǧyn 100 mlrd dollardan asty.
Afrikadaǧy Marokko elı de 8 qyrküiekte tarihtaǧy eŋ küştı jer sılkınısın bastan ötkerdı. 6,8 baldyq jer sılkınısınen kem degende 2 946 adam qaza tauyp, 5 674 adam jaralandy.
Qazan aiynda Auǧanstannyŋ Gerat provinsiiasyndaǧy 6,3 baldyq zılzala 1998 jyldan bergı el tarihyndaǧy eŋ auyr jer sılkınısı retınde tırkeldı. Onyŋ saldarynan myŋdaǧan adam qaitys bolyp, 10 myŋ adam jaraqat alǧan edı.
NATO IRGESI KEŊEIDI
2023 jyly 4 säuırınde Finliandiia tuy Briusseldegı NATO-nyŋ ştab päterınde köterıldı. Finliandiia NATO-ǧa resmi kırıp, 31-müşesı atandy. Osylaişa, ūzaq jyldar boiy äskeri beitaraptyq saqtaǧan Helsinki Reseidıŋ Ukrainaǧa agressiiasynan keiın, öz qauıpsızdıgın NATO-nyŋ qūramynan köretının aŋǧartty. Al Şvesiia Türkiia men Vengriianyŋ qarsylyǧyna bailanysty odaqqa qosyla almady.
Sarapşylar «Finliandiianyŋ NATO-ǧa qosyluy – Putinnıŋ eŋ ırı saiasi qatelıgı» deidı. Finliandiia NATO-ǧa qosylmaǧan sätte Reseidıŋ NATO-men şekarasy 1215 şaqyrymdy qūrasa, qazır ol 2,6 myŋ şaqyrymdy qūraidy.
Osy jyly AQŞ Kongressı bilıkke qandai prezident kelse de Senat nemese Kongress maqūldauynsyz NATO-dan şyǧuǧa tyiym salatyn zaŋdy qabyldady. Būl Tramptyŋ «prezident bolsam NATO-dan şyǧamyz» degen ündeuınen keiın jasalǧan äreket.
VAGNER BÜLIGI
Vagnerler men Resei qorǧanys ministrlıgı arasyndaǧy bırneşe aiǧa sozylǧan teketıresten keiın 23 mausym künı «Vagner» jeke äskeri kompaniiasynyŋ qolbasşysy Evgenii Prigojin 7 myŋ vagnerlıkpen saiasi bülık jasap, Rostov oblysynyŋ äskeri nysandaryn bır künde basyp aldy. Ile-şala Mäskeuge attanyp, Resei astanasyna 200 şaqyrym qalǧan sätte joryǧyn toqtatty. Keiın «Vagner-dıŋ» bülıgın toqtatuǧa Belarus basşysy Lukaşenkonyŋ atsalysqany belgılı boldy. Prigojin Resei qorǧanys ministrlıgı «VAGNER» jasaqtaryna snariad bermei, Bahmutta qyryluyna jol aşty dep aiyptaǧan bolatyn. Al mausymnyŋ 21 künı «VAGNER» lagerıne Resei qorǧanys ministrlıgı tarapynan soqqy jasalǧany aityldy.
23 tamyzda Prigojin otyrǧan «Embraer Legacy 600» ūşaǧy Mäskeu maŋynda qūlap, 10 adam qaza tapty.
AIǦA QONǦAN TÖRTINŞI EL
Ündıstannyŋ «Chandraian-3» ai zondy 23 tamyzda Aiǧa sättı qonyp, Ündıstan Resei, AQŞ jäne Qytaidan keiıngı aiǧa sättı qonǧan törtınşı el; Aidyŋ Oŋtüstık poliusınıŋ jūmbaq aimaǧyna barǧan alǧaşqy el atandy.
Säuır aiynda BŪŪ Ündıstannyŋ halqy 1,429 milliard adamǧa jetkenın jariialady, osylaişa Ündıstan halyq sany boiynşa älemdegı eŋ ülken elge ainaldy.
AFRİKADAǦY ÄSKERİ TÖŊKERIS
26 şıldede Niger prezidentı Mūhammed Bazumd prezident saraiynda üi qamaqqa alyndy. Niger Qaruly küşterınıŋ generaldary teledidardan elde äskeri töŋkerıs jasaǧanyn, Konstitusiiany joiǧanyn, barlyq ükımettık vedomstvolardyŋ jūmysyn toqtatqanyn jäne eldıŋ şekaralaryn jauyp tastaǧanyn jariialady. Būl – 2020 jyldan berı ortalyq jäne Batys Afrikadaǧy jetınşı memlekettık töŋkerıs, sondai-aq 2021 jyly Mianmadaǧy äskeri töŋkerısten keiın demokratiialyq jolmen sailanǧan Prezidenttıŋ tūtqyndauyna bailanysty küştı halyqaralyq reaksiia tudyrǧan ekınşı memlekettık töŋkerıs.
24 qyrküiekte Fransiia prezidentı Makron Nigerde ornalasqan 1500 fransuz sarbazy osy jyldyŋ soŋyna deiın Batys Afrika elınen şyǧarylatynyn mälımdedı.
QAITA ORALǦAN QARABAQ
19 qyrküiekte Äzerbaijan Tauly Qarabaqtaǧy armian separatisterıne qarsy keŋ kölemde şabuyl bastady. Operasiiaǧa sol künı taŋerteŋ Hodjavend qalasynda mina jarylyp, alty adamnyŋ ömırın jalmaǧany syltau boldy. Nebärı bır-aq künge sozylǧan būl soǧysta armian qaruly toptarynyŋ tolyq talqandaluymen aiaqtaldy. Armiandar älı künge deiın qanşa armian separatisınıŋ ölgenın jariialaǧan joq. 1800-2000 qarulynyŋ közı joiylǧan boluy mümkın degen boljam bar. Al Äzerbaijan operasiia barysynda opat bolǧan 192 sarbazynyŋ tızımın jariialady. Qaqtyǧystan keiın Qarabaqtaǧy 105 myŋ armian Armeniiaǧa kettı. Qarabaq Äzerbaijanǧa tübegeilı qaitaryldy.
HAMAS – İZRAİL SOǦYSY
7 qazan künı Gazadaǧy HAMAS qarulylary İzrail aumaǧyndaǧy äskeri nysandar men eldı mekenderge şabuyl jasady. HAMAS operasiiasyn «Äl-Aqsa borany» dep atady. Jauap retınde İzrail «Temır qylyş» operasiiasyn bastap, Gazanyŋ tas-talqanyn şyǧardy. Künı bügınge deiın jalǧasyp jatqan soǧysta 20 myŋnan astam palestinalyq qaza tauyp, 55 myŋ adam jaralandy, 2 mln adam bosqynǧa ainaldy. Al İzrail 1400-ge juyq adamynan aiyryldy, onyŋ 400-ge juyǧy – äsker.
Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ statistikasyna säikes, şamamen 2,3 million Gaza halqynyŋ 85 paiyzy nemese 1,9 millionǧa juyq adam üilerın tastap ketken.
HAMAS pen İzrail qaqtyǧysy aimaqtaǧy özge de äskeri ūiymdardyŋ İzrail aumaǧyna şabuyl jasauyna ūlasty. İzraildıŋ soltüstıgındegı Livan aumaǧynan Hezbolla jasaqtary şabuyl jasasa, Iemendegı husitter Qyzyl teŋızde İzrailge bet alǧan kemelerdı atqylady. Sonymen AQŞ-tyŋ bastamasymen husitterge qarsy koloniia qūryldy. Oǧan 10 el qosyldy.
SÄTSIZ QARYMTA ŞABUYL
Ukraina äskerı Resei basyp alǧan aumaqty azat etu üşın mausym aiynda qarymta şabuylǧa şyqty. Alaida şabuyl Kiev oilaǧandai, NATO sarapşylary josparlaǧandai nätijege jete almady. Azov teŋızıne jetu josparyn jasaǧan ukrain äskerınıŋ alǧa qoiǧan maqsaty oryndalmady, Ukraina prezidentı Zelenskii qarymta şabuyldyŋ kütken nätijege jete almaǧanyn moiyndap, 2024 jyly soǧys taktikasynda özgerıs bolady dep mälımdedı.
Qazır Ukrainanyŋ 20 paiyzǧa juyq aumaǧy älı de Resei Qaruly küşterınıŋ baqylauynda. Jyl soŋynda AQŞ Ukrainaǧa 250 million dollar kömek beretının jariialasa, EO Ukrainaǧa 1,5 mlrd euro böldı. Būl – 2023 jylǧy soŋǧy järdem. Biyl EO Ukrainaǧa 18 mlrd euro bölgen. Aldaǧy tört jylǧa Ukrainaǧa 50 mlrd euro böludı jeltoqsandaǧy sammitte bekıtu kerek bolǧan. Alaida Vengriia veto qoidy. Endı keler jyly qaŋtarda qaita dauys bermek, būl joly Vengriia pozisiiasy eskerılmeuı mümkın.
KÖRŞI ELDER ARASYNDAǦY KERIS
Venesuela men Gaiana arasyndaǧy Essekibo aimaǧy üşın talasy küşeidı. Venesuelada jeltoqsan aiynyŋ basynda ötken referendumda el halqynyŋ 90 paiyzy Gaiananyŋ 3/4 bölıgın özderıne qosyp aludy jaqtap dauys berdı. Osydan keiın Venesuela basşysy Maduro Gaiananyŋ Essekibo aimaǧyn 24-ştat dep jariialaǧan qūjatqa qol qoidy. Sonymen qatar ol Venesuela äskerın soǧys jaǧdaiyna keltırıp, Gaianaǧa basyp kıretın syŋai tanytty. Gaiana prezidentı de äskerınıŋ eldı qorǧauǧa daiyn ekenın aityp, AQŞ, Fransiia, Ūlybritaniia jäne Braziliiadan kömek sūraitynyn mälımdedı. Degenmen AQŞ-tyŋ üilestıruımen ekı el basşysy kezdesıp, kelıssöz ötkızdı. Kezdesude ekı el prezidentterı daudy beibıt jolmen şeşuge kelıstı.
BARLAU SPUTNİGIN SÄTTI ŪŞYRDY
Qaraşa aiynyŋ soŋynda Soltüstık Koreia alǧaş ret barlau sputnigın sättı ūşyrylǧanyn jariialady. Soltüstık Koreia üşın qazırgı missiia 2016 jyldan bergı alǧaşqy sättı orbitalyq ūşyru boldy.
Soltüstık Koreia mamyr jäne tamyz ailaryndaǧy ekı sätsız äreketten keiın Malligyong-1 sputnigın jaŋa tiptegı Chollima-1 zymyran tasyǧyşymen ūşyrdy. Oŋtüstık Koreia barlau qyzmetınıŋ ökılderı zymyrannyŋ jaŋa nūsqasynda Reseiden alǧan tehnologiialarǧa negızdelgen qozǧaltqyş qoldanylǧanyn mälımdedı. AQŞ KHDR-dıŋ ǧaryşqa sputnik ūşyruyn BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesı tarapynan engızılgen sanksiialardy öreskel būzu dep atady.
JER BETINDEGI EŊ YSTYQ JYL
Klimattyŋ özgeruınen tuyndaǧan jahandyq jylynu küşeie tüsude. Europa Odaǧynyŋ klimatty baqylau agenttıgı jeltoqsan aiynda 2023 jylǧy ystyq 2016 jyldan asyp tüskenın jäne jer tarihyndaǧy eŋ ystyq jyl bolǧanyn resmi jariialady. BŪŪ Bas hatşysy Antoniu Guterriş Dubaida ötken klimattyŋ özgeruı jönındegı BŪŪ-nyŋ 28-konferensiiasynda «biylǧy jyl 120 000 jylda bolmaǧan adamzat tarihyndaǧy eŋ ystyq jyl» dep mälımdegen edı.
