Läzzat QALTAEVA, QR Parlamentı Senatynyŋ deputaty: Erekşe jandarǧa qolaily orta qajet

Jyl saiyn 3 jeltoqsanda bükıl älem Halyqaralyq mügedekter künın atap ötedı. Osy data qarsaŋynda jetı jasynan arbaǧa taŋylsa da, belsendı ömır saltyn ūstanyp kele jatqan erekşe jan, QR Parlamentı Senatynyŋ deputaty Läzzat QALTAEVAMEN äŋgımelesudıŋ sätı tüstı. Būǧan deiın onyŋ «Şyraq» mügedek äielder bırlestıgın basqaryp, QR Prezidentı janyndaǧy äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönındegı ūlttyq komissiianyŋ müşesı bolǧanyn oqyrman qauym jaqsy bıledı. Būl jolǧy äŋgıme mügedektıgı bar adamdardyŋ problemalary ­töŋıregınde örbıdı.

– Läzzat Moldabekqyzy, kele jatqan Halyqaralyq mügedekter künı qūtty bolsyn! Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ baǧalauy boiynşa älem halqynyŋ şamamen 15 paiyzy mügedektıktıŋ qandai da bır türıne şaldyqqan. Astanada olardyŋ qatary 32 myŋnan asyp barady. Jalpy, osyndai erekşe qajettılıgı bar jandardyŋ bügıngı hal-­ahualy qandai? Tehnologiia qarqyndy damyp kele jatqan qazırgı älemde erekşe jandardyŋ oquyna, jūmys ısteuıne, şyǧarmaşylyqpen, sportpen jäne t. b. ainalysuyna teŋ mümkındık qarastyrylǧan ba?

– Şynynda da, jeltoqsannyŋ 3-ı – älemdegı barlyq mümkındıgı şekteulı jan üşın asa maŋyzdy kün. Menıŋ oiymşa, būl – mereke emes, mügedek adamdardyŋ qūqyǧyn qoldau üşın bärımız öz oiymyzdy ortaǧa salyp, pıkır bıldıretın kün. Qazaqstanda erekşe qajettılıgı bar adamdardyŋ jäne olardy bırıktıretın ūiymdardyŋ belsendılıgı soŋǧy 3-4 jylda küşeie tüstı. Mūndai adamdar būryn qoǧam aldyna şyǧyp, kürdelı problemalardy qozǧai almaityn. Bügınde olar tek äleumettık qorǧauǧa qatysty mäselelerdı ǧana emes, köpşılıgıne öz qūqyǧyn jüzege asyru üşın teŋ mümkındık qūrudyŋ qajettılıgın alǧa tartuda. Osy tūrǧydan alǧanda, qazırgı zamanǧy ǧylym, IT-tehnologiialar erekşe jandardyŋ mümkındıgın keŋeittı: joǧary tehnologiialy protezderdıŋ jaŋa türlerı paida boldy, yŋǧaily jäne senımdı kölık qūraldary şyǧa bastady, köru qabıletı naşar adamdardyŋ özıne qajettı barlyq aqparatty aluyna mümkındık tudy, olar dauys-kompiuter baǧdarlamalary arqyly qalaǧan adamy­men söilese alady, balalar ekzoskeletterdı paidalanady, al estu qabıletı naşar adamdar surdoaudarmany onlain ala alady. Būl mümkındıkterdıŋ köbı bızdıŋ elımızde bar, alaida bız mügedektıgı bar kez kelgen bala nemese eresek adamnyŋ, Astanada nemese auylda tūratynyna qaramastan, osyndai qyzmet pen qoldau aluyna qol jetkızuımız, iaǧni olardyŋ barlyǧyna teŋ jaǧdai jasauymyz kerek dep oilaimyn. Osyndai adamdardyŋ barlyǧy üşın teŋ standarttardy qūru men qamtamasyz etu – Qazaqstannyŋ aldynda tūrǧan maŋyzdy mındet.

– Mümkındıgı şekteulı jandar arasynda, ökınışke qarai, äielder de az emes. Solardyŋ basyn bırıktırıp, müddesın qorǧau maqsatynda aşylǧan «Şyraq» qauymdas­tyǧyna köp jyl jetekşılık etkenıŋızden habardarmyn. Osy ortalyqtyŋ jūmysyna toqtalsaŋyz. Qazır nemen ainalysyp jatyr, jalpy atqarylǧan ısterdıŋ nätijesı qandai?

– «Şyraq» mügedektıgı bar äielder qauymdastyǧyn 2001 jyly osyndai taǧdyrǧa tap bolǧan äielderdıŋ özderı qūrdy. Ūiymnyŋ missiiasy – adam qūqyǧy täsılın jäne äielder men erler teŋdıgın ılgerıletu. Ūzaq uaqyt boiy mügedek äielder reproduktivtı densaulyq, ana bolu, jūmysqa ornalasu sekıldı mäselelerge qatysty qiyndyǧy nemese zorlyq-zombylyq mäselesı siiaqty erekşe qajettılıkter turaly oiyn ortaǧa saluǧa yŋǧaisyzdandy. Degenmen qauymdastyq mümkındıgı şekteulı äielderdı köşbasşylar qataryna qosuda ülken jūmys jürgızdı, al qazır elımızdegı eŋ belsendı ūiymdardy basqaruşylardyŋ qatarynda osy äielder tūr. Olardyŋ köpşılıgı Parlament pen mäslihat deputattary, ministrler men äkımderdıŋ keŋesşılerı, endı bırı biznespen tabysty ainalyssa, basqalary bılımın jetıldırude, al keibıreulerı jai ǧana baqytty ana bolyp otyr.

Bügıngı taŋda «Şyraq» köteretın eŋ ötkır taqyryptyŋ bırı – mügedek qyzdar men äielderge qatysty zorlyq-zombylyq mäselesı. Äielderdıŋ būl turaly aşyq aita aluy öte maŋyzdy, al qoǧam men memleket mūndai zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu üşın bärın jasauda.

Kedergısız orta qūru – kez kelgen damyǧan qoǧamnyŋ bas­ty mındetı. Būl baǧytta Astanada bırtındep jaqsy ürdıs qalyptasyp keledı. Bıraq taǧy da onyŋ el astanasynda ǧana emes, bükıl eldı mekende boluy maŋyzdy. Astana mügedektıgı bar adamdar üşın barǧan saiyn yŋǧaily bola tüsude, bıraq onyŋ turister üşın tartymdy boluyna älı de köp jūmys ısteu kerek

– Mümkındıgı şekteulı jandardyŋ basym bölıgı memleketten bölınetın järdemaqynyŋ azdyǧyn alǧa tartady. Al sız onyŋ mölşerı jalpy ömır deŋgeiıne säikes kelmeitının aityp jürsız. Būl rette qandai jūmystar jürgızılude?

– Ärine, mügedektık bo­iynşa järdemaqy mölşerın arttyru qajet, adamdardyŋ mūny talap etuı oryndy. Bızdıŋ deputattyq saualdarymyzǧa Ükımet, järdemaqydan basqa, olar tehnikalyq oŋaltu qūraldary, atap aitsaq, arba, baldaq, tiflo jäne surdoqūraldar, sanatoriide emdelu, granttar jäne t. b. türınde aqşalai emes kömek pen qoldau alatynyn aityp, jauap berdı. Būl kömek öte maŋyzdy, eŋ bastysy, ol jeke adamnyŋ qajettılıkterın qanaǧattandyrady, barlyǧyna bırdei qarauǧa bolmaidy, är adamǧa özınşe jeke kömek kerek ekenın esten şyǧarmaǧan jön. Bastysy, adam özınıŋ eŋ tömengı qajettılıkterın qanaǧattandyryp qana qoimai, özın jeke tūlǧa retınde damytu üşın jūmys ısteuge, biznespen ainalysuǧa mümkındık aluy kerek. Ol üşın zaŋnamany jäne bükıl qoǧam men mümkındıgı şekteulı adamdardyŋ osy mäselege degen közqarasyn özgertu qajet. Parlament Senatynda olardyŋ ömır süru deŋgeiın arttyruǧa mümkındık beretın zaŋnamalyq jäne institusional­dyq bazany jetıldıruge qatysty jüielı jūmys jüzege asyryluda. Memlekettık organdar, jergılıktı özın-özı basqaru organdary, qoǧamdyq bırlestıkter, ǧylymi jäne basqa da ūiymdar yntymaqtasa otyryp, erekşe qajettılıkterı bar adamdardyŋ qūqyǧyn qorǧauǧa, olar üşın teŋ mümkındık jasauǧa jäne ömırdıŋ barlyq salasyna qatysuyna qol jetkızudı qamtamasyz etıp keledı.

Deputat retınde alǧa qoiǧan missiiamnyŋ bırı – mügedektıgı bar adamdarǧa arnalǧan qyzmetterdı oŋtailandyru. Parlament qabyldaǧan ärtürlı zaŋda belgılı bır därejede mügedekterge qatysty normalar bar, men osy normalardyŋ solarǧa paidaly boluy üşın qolymnan kelgennıŋ bärın jasaudamyn. Öz basym 2022 jyly qabyldanǧan «Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne mügedek adamdardyŋ ömır süru sapasyn jaqsartu mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» QR zaŋyna tıkelei jauaptymyn, ol qoldanystaǧy zaŋnamaǧa köptegen jaŋa normalardy engızdı.

Biyl äleumettık kodekstı qabyldauǧa qatystym, qazır BŪŪ mügedektıgı bar adamdardyŋ qūqyǧy turaly konvensiianyŋ fakultativtık hattamasyn ratifikasiialauǧa jauaptymyn. Sonymen bırge medisinalyq-äleumettık mekemelerdı deinstitusionalizasiialau jäne ülkeitu, aqyl-oi kemıstıgı bar adamdardyŋ qūqyǧy, estu, köru jäne basqa da kemıstıgı bar adamdar üşın aqparat pen IT-tehnologiialarǧa qol jetkızu siiaqty mäselelermen ainalysudamyn.

– Mümkındıgı şekteulı adamdar fizikalyq, jy­nystyq jäne emosionaldyq zorlyq-zombylyqqa üş ese jiı ūşyraidy eken. Bıraq olar mūnyŋ aldyn aluǧa äreket ete almaidy. Osyǧan qatysty ne deisız?

– Mügedektıgı bar balalar men eresekterge qatysty zorlyq-zombylyqtyŋ qauıptılıgı sol, mūndai zorlyq-zombylyq köbıne jasyryn jasalady, iaǧni zorlyq-zombylyqqa ūşyraǧan adamdar ne bolǧany nemese ne bolyp jatqany turaly aita almaidy nemese qorqady, ūialady. Al aqyl-oiy būzylǧan adamdarǧa tıptı qiyn, öitkenı olar būl zorlyq-zombylyq ekenın tüsınbeuı de mümkın, sondyqtan mūndai jaǧdailar kezdeisoq jäne öte keş anyqtalady. Osyǧan orai, men deputattyq saualdarymda baqylauşy organdar, jaǧdaidy baqylaityn qamqorşylar boluy kerektıgın, būl adamdarǧa kömek nemese keŋes alu üşın erkın jügınuge mümkındık beredı degen mäselenı köterıp jürmın.

Jalpy, kedergısız orta qūru – kez kelgen damyǧan qoǧamnyŋ basty mındetı. Būl baǧytta Astanada bırtındep jaqsy ürdıs qalyptasyp keledı. Bıraq taǧy da onyŋ el astanasynda ǧana emes, bükıl eldı mekende boluy maŋyzdy. Astana mügedektıgı bar adamdar üşın barǧan sa­iyn yŋǧaily bola tüsude, bıraq onyŋ turister üşın tartymdy boluyna älı de köp jūmys ısteu kerek.

– Erekşe jandardyŋ köpşılıgı protezdeudıŋ qymbattyǧyna şaǧymdanady. Būl turaly ne aitasyz?

– Protezdeu – elımızdegı mümkındıgı şekteulı adamdar üşın kürdelı mäselenıŋ bırı. Ökınışke qarai, protez-ortopediia salasy damymaǧan, adamdar protez jasau üşın basqa qalalar men aimaqtarǧa baruy kerek, olardyŋ sapasy öte tömen. Joǧary tehnologiialy protezder bızde az mölşerde jasalady jäne köp adam olardy qarjylandyrudyŋ jetıspeuınen ärı bızdıŋ elde zamanaui tehnologiialar men öndırıstıŋ bolmauynan ala almaidy. Būl mäselenı bız aldaǧy uaqytta Senat janynan qūrylǧan inkliuziia keŋesınde qarastyramyz.

– Halyq qalaulysy retınde osy salada qandai özgerıs­terdıŋ bolǧanyn qalaisyz?

– Men üşın inkliuzivtı qoǧam nemese inkliuzivtı orta – būl jynysyna, jasyna, mügedektıgınıŋ boluyna, tūrǧylyqty jerıne, qalada nemese auylda tūratynyna qaramastan, barlyǧyna yŋǧaily jäne jaily qoǧam. Mūndai qoǧamda mügedektıgı bar adamdardyŋ ömır süruı, oquy, jūmys ısteuı nemese adamdarmen aralasuy üşın barlyq jaǧdai jasaluy kerek. Qysqasy, mümkındıgı şekteulı jandarǧa qolaily orta qajet. Jalpy, mümkındıgı şekteulı adamdar eşkımnen jäne eşteŋeden qoryqpasa eken, bıreuden kütkenşe, aldymen özı qadam jasap, aralasyp, özın tanuǧa jäne oŋai qabyldauǧa kömektesse deimın. Kez kelgen erekşe jan özı şeşım qabyldauǧa tyrysuy, öz ömırı üşın jauapkerşılıktı moinyna aluy tiıs. Ömırımnıŋ köp jylyn mügedektıgı bar adamdardyŋ, äsırese mümkındıgı şekteulı äielderdıŋ qūqyǧyn qorǧauǧa arnaǧan jan retınde aitarym: erekşe adamdar da öz közqarasy bar qarapaiym jandar, tek olardyŋ älemdı qabyldauy, armany erekşe. Olar bıreuden kömek kütıp qana qoimaidy, özderı basqalarǧa kömektese alady, tek mūndai jandarǧa senu kerek.

– Bızde mügedektıgı bar azamattardyŋ eŋbekke qūqyǧy zaŋnamalyq deŋgeide bekıtılgen. Jūmys beruşıler jūmys kvotasyn böluge jäne eŋbek jaǧdaiyn jasauǧa mındetteldı. Degenmen keibır jūmys beruşıler olardy jūmysqa qabyldauǧa qūlyqsyz, nege?

– İä, jūmyspen qamtu jäne jūmysqa ornalasu – bızdıŋ qoǧam üşın älı de ülken problema. Būl tūsta jūmys beruşılerdı yntalandyru şaralary qaras­tyryluy qajet.

Jasyratyny joq, mümkındıgı şekteulı adamdardy jūmysqa alǧysy kelmeitın jūmys beruşılerdı men de jiı kezdestıremın. Olar mūndai jūmysşylardyŋ qabıletıne senımsızdıkpen qaraidy jäne jūmysty sapaly atqara almasa, kelısımşartty būza almaitynynan, demek tuyndaityn problemalardan qorqady.

Qazır bız Senatta osyndai yntalandyrudyŋ jaŋa täsılderı turaly mäselenı köterıp jatyrmyz. Alaida mügedektıgı bar adamdardyŋ eŋbek äleuetın arttyru, olardy qajettı mamandyqtarǧa oqytu, belsendı ömır süruge yntalandyru maŋyzdy. Köptegen adam üşın jūmysqa oralu nemese eŋbekke qosylu – būl ülken psihologiialyq stress, özın-özı jeŋu. Sondyqtan olarǧa jūmyspen qamtudyŋ arnaiy ortalyqtarynyŋ qoldauy qajet.