Astana qalasynyŋ Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasy ölketanu jūmysyn jandandyru, sondai-aq elımızdegı tarihi mūralar men ūlt ruhaniiatynyŋ köşbasşy tūlǧalaryn nasihattau maqsatynda Astanadaǧy qalamgerlerdıŋ, jurnalisterdıŋ, mädeniettanuşylardyŋ basyn qosyp, jyl saiyn ǧylymi-tanymdyq ekspedisiialar ūiymdastyryp keledı. Osy bır igılıktı sapardyŋ Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ Astana qalalyq filialymen bırlesıp ūiymdastyrǧan biylǧy kezegı «Ūlylar mekenı…» degen atpen Kereku men Abai oblysynda jalǧasyn tapty. Ruhani sapardyŋ basy Baianauyl bauraiyndaǧy aty iısı qazaqqa tanys oişyl, folklortanuşy, etnograf, tarihşy, filosof, qazaq mädenietı men ädebietınıŋ orny biık tūlǧasy Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ basyna ziiarat etıp, qūran baǧyştaudan bastaldy.
Ūlylar tuǧan qūt meken
Bas qaladan 400 şaqyrym qaşyqtyqta ornalasqan, körkı köz sürındıretın Baianauyl – elordalyqtardyŋ jazda tynyǧuǧa eŋ köp baratyn oryndarynyŋ bırı. Jeŋıl kölıkpen Astanadan şyǧyp Ekıbastūzdy basyp baruǧa; Qaraǧandymen ainalyp keluge nemese poiyzǧa, elektr poiyzyna otyryp şoiyn jolmen baruǧa da bolady. Joly jaqsy, qatynasy qolaily. Ormanmen kömkerılıp, kök kölmen jiektelgen kerım ölkenıŋ taŋǧajaiyp tabiǧaty kım-kımdı de tamsandyrmai qoimaidy.
Qazaq halqy üşın tūtas Kereku alqaby, Baianauyl tauynyŋ bauraiy – tūnyp tūrǧan tarih, aŋyzǧa toly aiauly meken. Qazaqtan şyqqan eŋ alǧaşqy akademik Q.Sätbaevtyŋ, Ş.Şökinnıŋ, M.Köpeevtıŋ, J.Aimauytovtyŋ, Jaiau Mūsanyŋ, Ä.Marǧūlannyŋ, äigılı kinorejisser Ş.Aimanovtyŋ, qazaqtyŋ ūlttyq teatr önerınıŋ negızın saluşy rejisser J.Şanin jäne t. b. ataqty adamdardyŋ düniege kelgen jerı retınde kerbez Kereku öŋırı tanymdyq turizmge sūranyp tūr desek, Baianauyldaǧy Mäşhür Jüsıp kesenesı öŋırdegı turistık nysandar arasynan qaşanda eŋsesı biık körınedı.
Ǧaiyptan qonǧan qūdıret
Mäşhür Jüsıp 1858 jyly (qazaqşa «qoi jyly») Baianauyldyŋ Qyzyltau degen jerınde düniege kelgen. Azan şaqyryp qoiǧan esımı – Adam Jüsıp. 9 jasynda qissa-dastandardy jatqa aityp, el közıne tüsken Adam Jüsıpke Mūsa Şormanūlynyŋ yqylasy auyp, taqiiasyna ükı taqqyzyp: «Halqyna mäşhür bolatyn bala eken» deptı. Mıne, sodan bastap qazaq dalasyna Mäşhür Jüsıp degen atpen tanylǧan ol bügınde qazaq ūltynyŋ ruhani paiǧambaryna ainaldy. Osyǧan qaraǧanda, Baianauyldyŋ aǧa sūltany bolǧan Mūsa Şorman şeşen de tegın adam bolmaǧan. Bylaişa aitqanda, Şorman bidıŋ Mūsasy Mäşhür Jüsıp atymen bailanysty atalsa, al Mūstafasynyŋ esımı Jaiau Mūsanyŋ «Şormannyŋ Mūstafasy atymdy alyp, atandym sol sebepten Jaiau Mūsa» degen änımen tarihta qaldy.
«Äkem Köpei jetpıs üş jasynda ötken,
Dın jolyna jas künde bızdı üiretken.
Özı jastai tarihat jolyn ızdep,
Äbılhasym işǧanǧa qyzmet etken» dep Mäşhürdıŋ özı jyrlaǧanyndai, äkesı Köpei 40 jasqa deiın bılım quyp, el kezgen, köregen közı aşyq adam bolǧan. Mäşhür Jüsıp äkesı Köpeidıŋ 42 jasynda, şeşesı Ūlbalanyŋ 18 jasynda düniege kelgen. Äkesı Jüsıptı oqytu üşın özı Qamaraddin qazırettıŋ medresesıne küzetşı bolyp ornalasyp, eŋbek töleuıne Jüsıptı oquǧa aluǧa ötınış bıldıredı. Osy medresede bılım alyp, mūsylmanşa hat tanyǧan Jüsıp 1872-1874 jyldary Būharadaǧy «Kökıltaş» medresesınde ortaǧasyrlyq arab, parsy, şaǧatai tılderın erkın meŋgeredı. Elıne oralǧan soŋ ekı jyl öz auylynda bala oqytqan Mäşhür Jüsıp Köpeiūly 1885, 1887, 1907 jyldary üş märte Türkıstan, Taşkent, Būhara, Samarqand qalalaryna sapar şegıp, bılımın molaitady. Mäşekeŋ öz qolymen jazǧan ömırbaianynda: «…Alty jasymda kıtap oqyp, segız jasymda Baianauylda Qamaraddin ahunnyŋ aldynda syryp oi bastap, toǧyz jasymda ǧylym hatqa, mūhtasar äl-uiqaiaǧa şarh qylyp, on jasymda şaiyrlyq arqyly tanyldym. 29 jasymda Būqari şarifke baryp, myrza Ūlyqbekke müdärıs boldym» deidı. Mäşhür Jüsıp pen Abaidy jalǧaityn ruhani tūtastyqtyŋ bırı – qazaqtyŋ ekı abyzynyŋ däl osy Qamaraddinnıŋ aldynan bılım alǧany. Būl jönınde filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, alaştanuşy Tūrsyn Jūrtbai 2008 jyly «Aiqyn» gazetıne bergen sūhbatynda: «Qūnanbai qajy balasy Abaidy Semei qalasynda ornalasqan medresege oquǧa bergen. Üş aidan keiın: «Myna bır jas moldanyŋ oquy küştı eken» dep Kamalatdin (Qamaraddin) moldaǧa auystyrǧan» degen derek aitady. El auzyndaǧy derekterge qaraǧanda, sol Qamaraddin hazret te Baianauyl audanynyŋ şetındegı qorymda, Mäşhürdıŋ äkesı Köpei marqūmmen bırge jatqan körınedı. Bıraq qabırınıŋ naq qaisy ekenı anyq emes. Aldaǧy uaqytta osy mäselege nazar audaryp, qazaqtyŋ qos oişylyna sabaq bergen hazrettıŋ basyn köterıp, eŋselı eskertkış salu mäselesın el bolyp oilasqan dūrys sekıldı.
7 jasynan bastap qazaq auyz ädebietınıŋ jauharlaryn jinaǧan Mäşhür Jüsıp artyna ūşan-teŋız mūra qaldyrdy. «HVIII ǧasyrda jasaǧan aqyndardyŋ ışınen jyry köp saqtalǧan Būqar jyrau. Būqardyŋ jyrlaryn saqtap, tarih aldynda erekşe eŋbek sıŋırgen adam – Mäşhür Jüsıp Köpeiūly. Būqardyŋ jyrlaryn jazyp alǧan Mäşhür Jüsıptıŋ «Mes» jinaǧyna qarasaŋ, köŋılıŋ toiattaidy, oqysaŋ közıŋ quanady. Äsem köşırılgen qoljazba Mäşhür mahabbatyna lyq toly. Ol köne qoljazbanyŋ ärbır sözıne deiın jetkızuge, qazaq tılınıŋ altyn qoryn şaşpai-tökpei saqtauǧa tyrysqan» dep zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezov aitqandai, Köpeiūlynyŋ keiıngı ūrpaqqa qaldyrǧan mūrasy – bız üşın qaşanda baǧaly qazyna. Būqar demekşı, jyraudyŋ ziratyn tapqan da Mäşhür Jüsıp. Basyna arnaiy baryp, qoi soiyp, belgı qoidyrǧan.
Öz qabırın özı qazdyrǧan
«Jetpıs üşke kelgenşe baltalasaŋ da ölmeimın, jetpıs üşten asqan soŋ maiǧa bölep qoisaŋ da ömır sürmeimın» dep elu jasynda özınıŋ būl fäniden qaşan ketetının boljaǧan ǧūlama, danagöi tūlǧa Mäşhür Jüsıp körıpkel äulie retınde de tanymal. Osydan bırşama jyl būryn el auzynda taraǧan «70 jyl eldı dınsızder basqarady, odan keiın 30 jyl ūry-qarylar bylyqtyrady, sosyn qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaityn zaman keledı…» degen boljam sözı de bar. Alaida hatqa, qaǧazǧa tüspegen būl boljamnyŋ tübı şikı. Öitkenı būl söz Mäşekeŋnıŋ qoljazbalarynda, 20 tomdyq eŋbekterınde kezdespeidı. Degenmen Mäşhürdıŋ özınıŋ ajaly, ölgennen keiıngı jaǧdaiy turaly aitqany ainymai kelgen.
Mäşhür Jüsıp bır kındıkten üş aǧaiyndy. Bauyry men qaryndasy (Hasen, Ämina) jas kezınde qaitys bolypty. Mäşhür Jüsıp 1930 jyly aǧaiyn-tuysyn jinap, özıne as bergızedı. 73 jyl ömır süretının, qaitys bolǧannan keiın oǧan kesene salu keregın aitady. Kesene ornyn özı taŋdap, jobasyn özı salǧan. Bır bölmesın özı üşın, bır bölmenı keluşılerge arnap jobalaǧan. «Qysy bar, jazy bar, ärı-berı ötken jolauşylar kelıp tünep, barlyq mülkımdı paidalansyn. Qoryqpasyn, körden tūryp eşkımdı de bas salmaimyn» dep tapsyrady.
Qaita tūrǧyzylǧan kesene
Mäşhür Jüsıp ūrpaqtaryna qaitys bolǧannan keiın denesın jerge kömbeuge amanat ettı. «Men ölgennen keiın qyryq jylǧa deiın denem būzylmaidy. Tırı adam közı köredı, sert etem. Tek jazdyŋ ystyq ailary aqyretımdı aiyrbastap otyryŋdar, qys keregı joq. Sonda közderıŋ jetetın bolady. Men ölgen soŋ maǧan kelıp bata jasamaq tügılı, ärkımnıŋ basyna tuar «tūrymtai tūsyna, balapan basyna» ketetın zaman bolady. Ony sızder köresızder, köresızder de könesızder» dep ülken balasy Şärapidenge ösiet etedı. Mäşhür 1931 jyldyŋ küz aiynda dünie salady. Eŋ ǧajaby, 1952 jyly körın aqtaryp, kesenesın talqandap, būzyp tastaǧanǧa deiın Mäşhürdıŋ denesı būzylmaǧan. Ony kezınde közben körgen adamdar boldy. 1946 jyly Säbit Mūqanov zirat basyna baryp, ışıne tüsken edı. Men de 1950 jyldyŋ jazynda ışıne tüsıp, denesın sipaǧan edım. Sonda, jadaǧai jerde jatsa da, bırtürlı hoş iıs şyǧyp tūratyn» dep jazady Süiındık Köpeev «Ǧūlama ǧūmyry» kıtabyna engen «Mäşhür Jüsıp öz beiıtın özı saldyrdy» atty estelıgınde.
Qaitys bolǧan adamnyŋ denesınıŋ bülınbeuı jäne ol adamǧa degen el-jūrttyŋ erekşe yqylasy qyzyl ükımettıŋ mazasyn ketırdı. Sonymen Baianauyl audandyq komitettıŋ bırınşı hatşysy Kenjebei Makinge Mäskeuden «aidalada Leninge ūqsap qazaqtyŋ bır şaly jatqan körınedı, sol kesenenı sürıp tastaŋdar» degen būiryq keledı. Äulienıŋ qasietın jaqsy bıletın Makin alǧaşynda qorqyp, kesenenı qiratuǧa batyly barmaǧanmen, özın partiiadan şyǧaratyn bolǧan soŋ, Mäskeudıŋ degenıne könıp, 1952 jyly kümbezdı jūrt közınşe qūlatqyzdy. Bıraq ony qūlatuşylardyŋ bärı köp ūzamai, bırınen soŋ bırı belgısız jaǧdaida opat bolǧan. Makin suǧa tūnşyǧyp öldı.
Mäşhür Jüsıptıŋ qazırgı kök kümbezdı kesenesı sol Mäşekeŋ özı körsetıp, özı saǧana saldyrǧan jerge ornalasqan. Jataǧan jota basyndaǧy kesenege köterıletın baspaldaqtyŋ sany da 73. Būl ūly tūlǧanyŋ 73 jasynda ömırden ozǧanyn bıldıredı.
Mäşhür Jüsıptıŋ qoljazbalaryn aman alǧan adam – kelını Nürila. Al jermen-jeksen bolǧan saǧana köp ötpei jergılıktı halyqtyŋ jūdyryqtai jūmyluymen saban kırpışten qaita tūrǧyzyldy. 1978 jyly auyl aqsaqaldary kesenenı üşınşı ret qaita tūrǧyzady. 1989 jyly Jaŋajol auylyna ıssaparmen kelgen sol kezdegı Mädeniet ministrı Özbekälı Jänıbekov Mäşekeŋ müzeiın jaŋa ǧimaratqa köşırıp, kesenenı qaita qalpyna keltıruge tapsyrma beredı. Sonymen arada 20 jylǧa juyq uaqyt ötkende, 2006 jyly qazırgı kök kümbezdı kesene salyndy. Qūrylysy köne türkı stilınde jasalǧan kesene zirathana jäne beiıt bölmesı syndy ekı bölıkten tūrady. Ärbır bölıktıŋ kölemı – 8h8 şarşy metr, kesenenıŋ biıktıgı – 14 metr. Salmaǧy 9,5 tonna bolatyn qūlpytasy men sandyqtasy märmär tastan jasalǧan. Qazır ol araǧa alys-juyqtan ziiarat etıp keluşıler öte köp. Alys joldan şarşap kelgen turisterdıŋ jaǧdaiyn eskerıp, kesene maŋyna «Eskeldı» qonaq üiı salynǧan. Ashana da daiyn. Mäşhür Jüsıp Köpeiūly mūrajaiy jaqsy jūmys ıstep tūr. Onda Mäşhür Jüsıp babamyzdyŋ auyz ädebietın jinaǧan kezde ūstaǧan qorjyny, belıne taqqan qara qylyşy siiaqty qūndy jädıgerler saqtalǧan.
Erekşe aita ketetın bır mäsele, Mäşekeŋnıŋ kesenesı men mūrajaiy memlekettıŋ qarauynda. Alaida babamyzdyŋ būlaǧy, Eskeldıdegı qonysy qarausyz qalyp qoidy. Ūrpaqtary ony Lev Tolstoidyŋ «Iаsnaia polianasy» siiaqty halyqqa tanytqysy kelgenmen, Ükımet qoldauynsyz būl oidyŋ da jüzege aspaityn türı bar. Sebebı olar Mäşhür Jüsıptıŋ būlaǧynyŋ basyn qorşap, aǧaş ekkenmen, ol da kölem ala almai tūrǧany baiqalady. Sondyqtan kesene töŋıregın Mäşekeŋ qonysymen qosyp abattandyru ısıne basa nazar audarǧan jön. Sonymen qatar keseneden Baianauylǧa töte baratyn eskı sürleu boiynşa jaŋa jol salynsa, Baianauyldan būrystau tūrǧan kesenege keluşılerdıŋ qarasy tıptı köbeier edı. Öitkenı qazırgı taŋda ruhani turizm – saiahat salasynyŋ eŋ tabysty baǧytynyŋ bırı. Ejelgı Mysyr, Ündıstan, İzrail, Şyǧys Aziia, Europanyŋ tarihi-dıni eskertkışterı – bärı-bärı ruhani turizm nysandary. Olardan Mäşhür Jüsıp kesenesınıŋ qai jerı kem?!
Abai men Mäşhür kezdesken be?
«Ūlylar mekenıne» at basyn būrǧan bız Mäşhür Jüsıp jaily osy derekterge qanyp:
«Men keldım müzeiıŋe jolym tüsıp,
Egıldım ruhyŋyzdy süiıp-qūşyp.
Ömırdıŋ joldarynda jar bola gör,
Qazaqtyŋ paiǧambary Mäşhür Jüsıp» dep Ǧafu aqyn aitqandai, ıştei tılek tılep, bıraz uaqyt aialdadyq ta, Abai jatqan abyz dalany betke aldyq. Abai demekşı, el auzyna taraǧan Abai men Mäşhür Jüsıptıŋ sälemdesuı turaly derek bızge Aqseleu Seidımbek jazbasynan mälım: «Abai men Mäşhür Jüsıp ekeuı bır-bırın syrttai bılse de, älı jüzdese qoimaǧan kezı eken. Bırde tobyqty elıne joly tüsken Mäşhür Jüsıp amandasu üşın Abai aqynnyŋ üiıne tüsedı. Tabaldyryq attap üige engenı sol, Abai tosynnan saual qoiyp: «Aqyldynyŋ özınen būryn aitqany jetedı degen. Atyŋ qūlaǧymdy sarsyltyp edı, şynymen, Mäşhür bolsaŋ aitşy, käne. Qūdai qaida? Jūmaq pen tozaq qaida?!» deptı. Sonda Mäşhür Jüsıp kıdırmesten: «Abaidyŋ qūdaiynyŋ qaida ekenın bılmedım. Menıŋ qūdaiym jüregımde. Al jūmaq pen tozaq ärkımnıŋ öz üiınde, qatynyŋ aqyldy bolsa – jūmaq, aqymaq bolsa – tozaq» degen eken. Abai estı sözdı estıgenıne riza bolyp: «Mäşhür dese degendei ekensıŋ!» dep qolyn alyp, törın ūsynypty». Ärine, «Abai men Mäşhür kezdespegen» dep būl derektı joqqa şyǧaratyndar da bar. Bıraq Mäşhür Jüsıp Qūnanbai äuletınıŋ ürım-būtaǧyn öte jaqsy bılgen. Özınıŋ «Nüsıphan» degen poemasynyŋ jelısıne Abaidy arqau etken. Qazaq elıne Abai şyǧarmalaryn tanystyryp, nasihattap otyrǧan.
Bız otyrǧan kölık Baianauyl bauraiynan şyǧyp, aituly Alaş qalasyn betke alyp zulap keledı. Aldymyzda alyp mūhit syndy Abai älemı, sol älemnıŋ bır şetınde Şäkärım şyŋy, Mūhtar biıgı mūnartady…
Astana-Baianauyl-Eskeldı-Astana
