Maǧjan aqynnyŋ alǧaşqy öleŋnen qūrastyrylǧan jinaǧy 1912 jyly «Şolpan» degen atpen, kölemı 50 bet bolyp Qazan qalasynda jaryq kördı. Qazan universitetınıŋ professory, tegı hakas Nikolai Katanov bastaǧan senzorlar toby qazaq tılınde şyqqan ärbır kıtapty tekserıp, orys memleketınıŋ otarşyldyq saiasatyna qarsy-au degen pıkırlerdı Peterburgke jıberıp otyrǧan. Ärine, ızdegen soŋ, tapqan. Öleŋderden kesek-kesek üzındıler alyp, olardyŋ astaryndaǧy oilardy aşyp, tıptı asqyndyryp deiıkşı, orysşaǧa audarǧan. Dälırek aitsaq, naǧyz saiasi tyŋşylyq. Işkı ıster ministrlıgınıŋ baspasöz basqarmasy sol audarmalardy Qazandaǧy jandarm oryndaryna jıberıp, tiıstı kıtaptardy taratpau jäne avtorlaryn quǧyndau turaly nūsqau beretın.
Endı Maǧjannyŋ «Şolpanyna» bailanysty ne tapty eken? Aldyn ala aityp qoiaiyn, senzor, şyǧystanuşy, professor N.Katanov – qazaqşaǧa jüirık, söz qadırın bıletın, astarly oilardy da aŋǧarympaz maman. Aqyndyqtan da qūr alaqan emes. Küdıktı-au degen joldar men şumaqtardy ūǧynyqty etıp, jolma-jol orysşaǧa audaryp bere alǧan. Jaqşa ışıne keibır sözderdıŋ astarly maǧynasyn da aşyp körsetken.
Maǧjannyŋ küresker retınde tanyluy ol 1917 jylǧy aqpanda orys patşasy öz erkımen taǧyn tastaǧannan keiın ornyna jaŋa ükımet keluın qoldady, qazaqqa jaqsylyq keletınıne sendı. Alaida memleket bilıgın zaŋsyz basyp alǧan Lenin bastaǧan bolşevikter de orys emes halyqtarǧa jaily bola qoimaitynyn, qairan aqyn, tüsıngen joq edı…
Mysaly, Maǧjannyŋ 1912 jinaǧyndaǧy «Jatyr…» degen öleŋnen:
Keŋ jerı künnen-künge
qūryp jatyr,
Sūr jylan qanyn-sölın
soryp jatyr… degen ekı jol
orysşaǧa bylai audarylǧan:
Şirokaia zemlia (kazaka)
chto ni den, gibnet
A chernaia zmeia vsiu krov ego
(kazaka) soset.
nemese,
Keşegı şeşek jarǧan qazaq gülı
Sarǧaiyp, bır su timei
solyp jatyr.
Mınekei, qazaq solai bıtıp
jatyr.
Kün saiyn artqa qarai
ketıp jatyr.
Orysşasy:
Vchera byl svetok –
kazak vo svete,
A teper on bez vody pojeltel.
Tak, malenkii kazak pogibaet:
Vse vremia nazad, nazad şagaet,
Ne chuvstvuia, chto on tak
umiraet.
«Sorly qazaq» dep atalatyn ekınşı öleŋnen ükımet saiasatyna qarsy ügıt salqyny bar-au dep senzordyŋ üzıp alynǧan şumaqtary:
Sorly qazaq jany alqymǧa
tyǧylyp,
Qara kün kep, tıkken tuy
jyǧylyp,
Alǧa baspai, barlyq ısı kerı ketıp,
När tata almai, küşsız,
älsız bügılıp,
Oqu-bılım jaqyndatpai,
jolatpai,
Qyryn qarap, qazaq ısın ūnatpai,
Pyr-pyr ūiyqtap sorly qazaq
tek jatyr,
Qandy közben ekı közın
şylatpai…
Qozǧal, qazaq, bılım ızder
kez keldı!..
Qylyş alyp, «nadandyq» saǧan
kez keldı…
Baiǧūs qazaq bas köterıp
tūrar ma?
Köŋılı tüsıp, bılımge moiyn
būrar ma?
Künı tuyp, oŋynan – Kün,
soldan – Ai,
Oqumenen jainatyp düken
qūrar ma?
Osy şumaqtar da orysşaǧa jolma-jol audarylyp tırkelıptı. (Orysşasy qazırgı qazaqqa tansyq emes qoi, keltırmei-aq qoiaiyq. – Z.T.) Al endı, bır ǧajaby, osynau öleŋ joldarynda azuyn aiǧa bılegen Resei imperiiasyna qauıp töndırer qandai qater bar? Aqynnyŋ bar jazyǧy – tuǧan elınıŋ jaŋa ekonomikalyq, qoǧamdyq qatynastarǧa beiımdeluın tılegenı, oqu-bılımge ündegenı.
Mırjaqyptyŋ «Oian, qazaǧyn!» besıgınde tūnşyqtyrmaq bolyp, san türlı qiianat jolyn ızdegen otarşyl bilık myna öleŋderı üşın Dulatovtyŋ şäkırtı Maǧjandy da nysanaǧa alǧan. «Şolpannyŋ» taraluyna tyiym salynyp, avtordyŋ soŋyna jansyz äkımşılık baqylau qoiylǧan. Säbit Mūqanov:
«…Maǧjannyŋ aqyndyǧyn qozǧauǧa ekınşı sebep – Mırjaqyp boluy kerek» degendı ne piǧylmen aitsa da, negızsız emes
Bıraq, «tyrnaq astynan kır» ızdegender, äiteuır saqtyq jasap: «qazaqtyŋ jany alqymǧa tyǧyldy», «qara kün keldı», «tıkken tuy jyǧyldy», «barlyq ısı kerı kettı», «basyn kötere alar ma?» degen sözderden qaidaǧy bır qasköilık niet tanyǧan. Qazaq halqyn äkımşılık bileuşı patşalyq jüiege qarsy qaruly köterılıske şaqyru dep tüsıngen. «Qoryqqan būryn jūdyryqtaidy» degenge saiyp, kımnıŋ de auzyn aşyrmasqa bet alǧan.
Jer kettı, janyŋ kettı,
qam jemedıŋ,
Qūl boldyŋ qara taban endı
malsyz…
Qaraǧym, arystanym,
qairatty erım,
Tūrdyŋ ba qaru qylmai,
qūr amalsyz? – dep şyrqyraǧan jas aqynnyŋ jan dauysy qalyŋ qazaqty oiatyp, tarihtan özıne laiyq oryn ızdeuge bastaǧandyq edı. Mūny tyŋşylar, obaly qanşa, jaqsy baiqaǧan. Aqynnyŋ saiasi közqarasy terıs degen tūjyrymǧa kelgen. Onyŋ qūdırettı jyrlarynan seskengen.
Mırjaqyptyŋ «Oian, qazaǧyn!» besıgınde tūnşyqtyrmaq bolyp, san türlı qiianat jolyn ızdegen otarşyl bilık myna öleŋderı üşın Dulatovtyŋ şäkırtı Maǧjandy da nysanaǧa alǧan. «Şolpannyŋ» taraluyna tyiym salynyp, avtordyŋ soŋyna jansyz äkımşılık baqylau qoiylǧan. Säbit Mūqanov: «…Maǧjannyŋ aqyndyǧyn qozǧauǧa ekınşı sebep – Mırjaqyp boluy kerek» degendı ne piǧylmen aitsa da, negızsız emes. Jäne osy pıkırdıŋ dälelı retınde Maǧjan Mırjaqyp aǧasynyŋ türmege qamaluyna, türmeden bosanyp şyǧuyna bailanysty bırneşe öleŋder jazdy. Älihan Bökeihan bastaǧan alaşşyl ziialy qauymnyŋ azattyq küresıne sanaly türde qosylyp, Alaşorda ükımetınıŋ şaŋyraǧyn köterısıp, uyǧyn qadasty. Keiın, Keŋes däuırınde de «Oian, qazaqtyŋ» avtoryna jaǧylǧan küie, onyŋ şäkırtıne de kınä bolyp taǧylǧan.
Mıne, Maǧjannyŋ küresker retınde tanyluy osydan bastaldy. Ol 1917 jylǧy aqpanda orys patşasy öz erkımen taǧyn tastaǧannan keiın ornyna jaŋa ükımet keluın qoldady, qazaqqa jaqsylyq keletınıne sendı. Alaida memleket bilıgın zaŋsyz basyp alǧan Lenin bastaǧan bolşevikter de orys emes halyqtarǧa jaily bola qoimaitynyn, qairan aqyn, tüsıngen joq edı…
1919 jyly Kazrevkom qūrylyp, 1920 jylǧy 20 tamyzda avtonomiia därejesı berılıp, qazaqtyŋ ūlttyq memleketınıŋ nyşanyn körgen Maǧjandar taǧy ümıt küttı. Ombydaǧy Sibrevkom janyndaǧy mūsylman seksiiasynan qazaq tobyn bölıp alyp, öz aldyna qazaqşa «Kedei sözı» degen atpen gazet şyǧara bastady. Jaŋa tūrpatty qazaq baspasözın qalyptastyruǧa kırıstı. 1921 jylǧy 12 qaŋtarda gazet betınde «Avtonomiia kımdıkı?» degen aşyq sūraqty bas taqyrypqa şyǧaryp, maqala jazdy. Jaŋa zamannyŋ zaŋdy sūraǧyna özı jauap berıp, äleumettık-saiasi betın aşyp körsettı:
«Oqyǧan azamat jūmyla avtonomiia ısıne kırısken joq. Oqyǧandar arasynda ūǧynyspaǧandyqtan, tüsken köŋılsız, orynsyz jık älı joiyla qoiǧan joq. Ūǧyspau älı bar. «Būl avtonomiia senıkı emes, menıkı!» degen ūnamsyz sözderdı älı estuge bolady. Keşe, 17-18-19-jyldary «avtonomiia» dep atqa qonǧan azamattardyŋ bırazy qazır avtonomiiaǧa ümıtsız, salqyn qaraidy. Kırıskısı kelmeidı» dep qynjylady da Maǧjan aqyn özınıŋ tuǧan halqyna degen, qazaq bauyryna degen adal nietın oqyrmandaryna beinelı sözben jetkıze otyryp, maqalanyŋ bas taqyrybyndaǧy «Avtonomiia kımdıkı?» degen sūraqqa mynadai aiqyn jauap beredı:
«Aily, kündı, qandy otty tarihy bar; keŋ, bai, tereŋ tılı, ädebietı bar; basqalarǧa üilespeitın töresı, şaruasy bar – qazaqtıkı. …Jüz jyldar orys aqsüiekterı men bailarynyŋ tepkısınde eldıgın ūmytpaǧan Alaştıkı»… «Aiazdy künı ainalǧan, Būltty künı tolǧanǧan, Qūryǧyn naizadai taianǧan, Qu tolaǧai jastanǧan, Er qazaqtyŋ avtonomiiasy būl!»
Qazaqstannyŋ avtonomiialyq respublika bolyp, Reseidegı basqa da ūlttarmen teŋeldı-au dep, qoldaǧan Maǧjannyŋ sol kezdegı qalam terbeuı elım dep soqqan päk jürektıŋ dürsılındei adal, är sözı kırşıksız taza edı. Mūny aitqanda bız joba-josyǧy osy-au dep tötelep otyrǧan joqpyz, naqty dälelder keltırıp, 1921 jylǧy aqpanda Reseide bastalǧan başygeş-kulaktar köterılıs örtı Qyzyljar men Kökşetau töŋıregıne jaiylǧanda, kommunister men sovetke qarsy qandy qyrǧyn köterılıstıŋ saldary qazaqtyŋ soryn būryǧydan da qainatatynyn boljaǧan Maǧjan: «Qazaq bauyrlar, joldastar! Sızder ol jaulardyŋ tılıne elıgıp, soŋynan ermeŋızder. Aty öşkır ükımettıŋ zamanynda köbırek tepkı körgen, ezılgen, qūldyqta jürgen halyqtyŋ bırı – bızdıŋ qazaq halqy bolatyn. Qazaq halqyn ötken uaqytta eşkım qatarǧa alyp, adam sanyna qospady. Tuyp-ösken jerınen, Saryarqa sary belınen eŋıretıp zarlatyp, quyp şyǧatyn kım edı? Būlar sol qaraŋǧy uaqytta Sovet Ükımetıne qarsylyq jasap jürgender! Olar ötıp ketken qaiǧyly qara tündı qazaq halqyna qaita ornatpaqşy! Ondai qulardyŋ Sovet Ükımetı turaly neşe türlı bolsa da, qūtyrtyp, ertıp taratqan habarlaryna nanbaŋdar. Eşnärsege alaŋ bolmai, ıstep kele jatqan şarualaryŋyzdy jürgıze berıŋızder! El arasyna būzaqylardy ūstauǧa şyqqan qyzyl armiiaǧa järdemderıŋızdı aiamaŋyzdar. Jasasyn, Sovet Ükımetı! Jasasyn, Qazaq Jūmqūriiaty! Jasasyn, ıstı qazaq eŋbekşılerı!»
Guberniialyq gazet «Bostandyq tuynyŋ» 1922 jylǧy 19 nauryzdaǧy bırınşı sanynda osylai dep ūran tastaǧan aqyn, gazettıŋ 3 säuırdegı ekınşı sanyndaǧy «Ekıden – bır» degen maqalasyn bylai aiaqtaidy: «Sondyqtan, bızdıŋ aldymyzda ekı ǧana jol bar. Azattyq, ne qūldyq. Ne sovet bostandyǧy. Ne Nikolai-Kolchaktyŋ qūldyq qamyty. Mıne, qazaqqa osyny ūǧatyn mezgıl jettı. Aldymyzda ekı jiyn qara tūr. Bıreuı – el bolam degen qazaqty şetınen bauyzdau kerek dep qylyşyn daiarlap tūrǧan Dutov, İvansov, Rinov syqyldy qara jüzder. Ekınşısı – qūldyqta ezılgen sorly eldı, qatarǧa kır, el bol dep, qūşaǧyn jaiyp tūrǧan Lenin, Stalin joly».
Qazaq avtonomiiasy qūrylyp, Aqmola guberniiasynyŋ ortalyǧy bolǧan Qyzyljarǧa Ombydan attanar aldynda, «Bostandyq tuy» gazetı betınde (12 säuır, 1922) Maǧjan qazaq oqyǧandaryna hat jariialady. Onda: «Jas qazaq respublikasynyŋ barlyq şaruaşylyǧyn qolyna alyp… elge qamqor oqyǧandar bilık törıne şyǧuy kerek… Köksegenı – baq, küittegenı – däreje, sän-saltanat, maqtanu, özınıŋ özgeden üstem ekendıgın körsetetın» oqyǧandar emes. «Oqyǧan adamdarda eŋ bırınşı qasiettı sipat sol – olarda düniege qaraǧan belgılı közqaras bolady, nyq bekıgen maqsaty bolady, ainymaityn bır ideia menşıkteidı».
Küresker, qairatker aqyn sol kezeŋnıŋ qazaq üşın aqiqat şyndyǧyn boiamasyz körsetıp, tüsındırdı. «Qazaq töŋkerıstı özı jasaǧan joq. Töŋkerıske deiın de, töŋkerısten keiıngı üş jylda da teŋdıkke qoly jetpegen… Otarşyldyqtyŋ jarasy älı jazylmaǧan» jaǧdai edı. Mūndai jaǧdaida «Qazan töŋkerısınıŋ nätijelerın qazaqtyŋ moinyna qamytşa kigıze saluǧa bolmaidy» dep dūrys tūjyrym jasady.
Qoş… Orys patşasy taǧynan qūlady, aumal-tökpelı zamandar öttı. Keŋes ökımetı ornady, bolşevikter bilık basyna keldı. Būrynǧy eskı tärtıptıŋ bärı terıske şyǧarylyp, jaŋa zaman kelgen. Söitsek… älı kelgen joq eken. Otarşyldar qaşan da kekşıl bolady. Atalarynyŋ kegın keiıngı ūrpaqtary alady. Ony köp jyl arhiv aqtarǧanda talai körıp, közımız jetken. Sonau Ekaterinanyŋ imperiialyq zamanynda bastalǧan tyŋşylyq, qudalau, jazyqsyz jazalau tärtıbı sol küiınde, keŋes zamanynda odan ärı jalǧasqanyn kördık. Patşa jandarmeriiasynyŋ qūpiia qaǧazdaryn kommunist-chekister tügel basyp qaldy da, sosialistık qoǧam jaǧdaiynda öz qajetıne paidalandy. Būryn baqylauda bolǧandarǧa keŋes zamanynda da küzet qoiyldy. «Ne şyqsa – solardan şyǧady» degen belgılı piǧyl…
1921 jyly mamyr aiynda Maǧjan Jūmabaiūly jaŋa qūrylǧan Aqmola guberniiasynyŋ basşysy Äbdırahman Äitievtıŋ şaqyruymen Petropavlǧa (Qyzyljar) «Bostandyq tuynyŋ» redaksiiasyn ala kelıp, gazet şyǧardy. Mamyr aiynyŋ basynda «Aş-aryqtarǧa kömek körsetu jönındegı guberniialyq tötenşe komissiia» töraǧasynyŋ orynbasary retınde aştan qyrylyp jatqan jerlesterıne kömektestı. Sol künderdegı jaǧdaidy tanyp-bılu üşın baspasöz deregıne jügıneiık. Petropavl qalasynda orys tılınde şyǧyp tūrǧan, guberniialyq «Mir truda» gazetınıŋ betınde 1922 jyldyŋ 11 mausymynda Maǧjan «Saryarqadaǧy aştyq» degen taqyryppen kölemdı maqala bastyrdy. Avtor qazaq dalasyn jailaǧan aştyq turaly jäne qazaqtyŋ tabiǧi bıtım-bolmysy tözımdı ekendıgı, aştan qyrylyp jatsa da tūiaq serıppeitın momyndyǧyn aitty.
Zarqyn TAIŞYBAI, M.Qozybaev atyndaǧy Soltüstık Qazaqstan
universitetınıŋ professory, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
