Resmi mälımet boiynşa elımızde 184 mln gektar jaiylym bar. Mūnyŋ 82,4 mln gektary egın şaruaşylyǧy maqsatynda paidalanylsa, 15,9 mln gektar jer basqa sanattaǧy, iaǧni ormandy alqap, erekşe qorǧalatyn tabiǧat aumaǧy, önerkäsıpke qajettı jerler sanalady. Bylaişa aitqanda, jaiylym kölemı jaǧynan älemde 5-orynda tūrmyz. Mal basyna şaqsaq, är mal basyna 20 gektardan tura keledı. Bıraq osyndai keŋ baitaq elde, ūlan-ǧaiyr jaiylymy bar baiaban dalada jasap otyrsaq ta, sol 184 mln gektar jaiylymnyŋ tek 21 mln gektaryn ǧana şarualar paidalanyp otyr. Al qalǧan jerler bos jatqan joq, äldeqaşan ärtürlı jolmen qaltalylardyŋ, şendı-şekpendılerdıŋ menşıgıne ötıp ketken.
Qazaqstannyŋ auyl şaruaşylyǧyn damytuǧa mümkındıgı mol. Jerı keŋ, tabiǧaty şaruaşylyq jūmysyn jürgızuge yŋǧaily. Qazyq qaqsaŋ tal şyǧatyn, tügın tartsaŋ mai şyǧatyn tusyǧan dalasynda myŋǧyrtyp mal baǧyp, ata käsıbımızben ainalysqan malşynyŋ da, jaiqaltyp egın salyp, jer emşegın emgen diqannyŋ da maŋdai terı öteusız qalmaidy. Alaida bız sol mümkındıktı tolyq paidalana almai otyrmyz. Egıstık jerlerımızdıŋ tüsımı tömen bolsa, jaiylym salasynda da qordalanǧan mäsele az emes.
Jer köp, jaiylym az
Jaiylym mäselesı – aityla-aityla äbden jauyr bolǧan taqyryp. Ükımet 2018 jyly jaiylym mäselesın şeşemız dep uäde bergenmen, arada attai jelıp 6 jyl ötse de, eşqandai ülken özgerıs bolǧan joq. Sol sebeptı Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev 2021 jyly qaŋtarda Ükımettıŋ keŋeitılgen otyrysynda jaiylym mäselesıne arnaiy toqtalyp, «Jaiylymdyq jerler, eŋ aldymen, auyl tūrǧyndaryna qoljetımdı boluy kerek. Jergılıktı äkımdıkter jūmysty dūrys ūiymdastyrmai otyr. Sonyŋ saldarynan auyl tūrǧyndary mal jaiatyn jaiylym tappai qinaluda. Jaiylymnyŋ 99 paiyzy şarua qojalyqtarynyŋ ielıgınde bolǧanmen, onyŋ 36 paiyzynda ǧana mal jaiylady. Qalǧan 46 million gektar jaiylymdyq jer bos jatyr. Ükımetke Bas prokuraturamen bırlesıp, jyl soŋyna deiın osyndai jaiylymdardy qaitaryp aludy tapsyramyn» degen edı.
Memleket basşysynyŋ «Auyl tūrǧyndary mal jaiatyn jer tappai qinalyp otyr» degen sözı – şyryldaǧan şyndyq. Alysqa barmai-aq, osy elorda töŋıregındegı auyldardy bır ainalyp şyqsaŋyz da būl sözdıŋ tekke aitylmaǧanyn tüsınıp qana qoimai, taǧy da tolyp jatqan mäselelerge tap bolaryŋyz sözsız.
Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ mälımetıne süiensek, 20 million gektar jer memleket menşıgıne qaitaryluy kerek. Bıraq qazırge deiın sonyŋ teŋ jartysy, iaǧni 10 million gektary ǧana memleket menşıgıne qaitarylǧan. Deitūrǧanmen malşylardyŋ jaiylymǧa bolǧan mūqtajdyǧy qaitarylǧan 20 million gektar jermen şeşıle salmaityny beseneden belgılı. Ol üşın jaiylym zaŋyna qatysty zaŋdarǧa da özgerıster men tolyqtyrular engızıp, qarapaiym halyqtyŋ qajetın eskermese, kürmeuı köp būl mäselenıŋ tübegeilı şeşım tabuy qiyn. Mıne, osy tüiındı eskergen Mäjılıs «Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne jaiylymdardy paidalanu mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» zaŋ jobasyn qolǧa alyp, «Jaiylymdar turaly» zaŋdarǧa özgerıster men tolyqtyrular engızıp, ony ötken jyldyŋ soŋynda Senattyŋ qarauyna jıbergen bolatyn. «Sälemnıŋ de sätı bar» degendei, osy arada būl zaŋnyŋ atauyna bailanysty öz pıkırımızdı aita ketkımız keledı. Jaiylymdar turaly» zaŋ dep sozbaqtamai, «Jaiylym zaŋy» dei salsa da ūǧynyqty bolar edı. «Jaiylym» sözı onsyz da köptık maǧyna beredı. Iаǧni «jaiylym» degen sözdıŋ özı ärtürlı jaiylymdy qamtidy. Endeşe oǧan köptık jalǧaudy qosudyŋ, «turaly»-ny tırkep ūzartudyŋ tük qajetı joq. «Jaiylym zaŋy» dese, soǧan qatysty zaŋ ekenın esı dūrys qazaq bırden tüsınedı. Bügın «jaiylymdar» desek, erteŋ «sular», «ormandar» degen ataular aldymyzdan şyǧady. Sondyqtan tıl tazalyǧyn saqtaiyq!
Jaŋa zaŋ jarylqai ma?
Qazır QR Parlamentı Senatynda talqylanyp jatqan «Jaiylym zaŋynda» 200-ge juyq ūsynys-talapty eskere otyryp, 70-ke juyq özgerıs pen tolyqtyru engızılgen körınedı. Jaŋa zaŋǧa säikes, jaiylymdardy konkurssyz beru normasy alynyp tastaldy. Jeke jäne zaŋdy tūlǧalarǧa jer tek 5 jylǧa deiıngı merzımge berılmek. Sondai-aq auyl tūrǧyndarynyŋ mal jaiatyn aumaǧynyŋ märtebesın nyǧaitu üşın «köpşılık paidalanatyn jaiylymdar», iaǧni «jalpyǧa ortaq jerler» degen ūǧym engızıledı. Jaiylymdardyŋ ainalasynda adam jäne jan-januarlardyŋ amandyǧyna qauıp töndıretın or qazu siiaqty ädısterdı qoldanǧandardy jauapkerşılıkke tartu közdelgen. Parlament Mäjılısınıŋ deputaty Nūrjan Äşımbetov «Jaiylymdardy sulandyru, tübegeilı oŋtailandyru jäne olardyŋ betkı qabatyn jaqsartu boiynşa şyǧyndardy subsidiialau arqyly fermelerge memlekettık qoldau normalary közdelgen. Sonymen qatar köpşılık paidalanatyn jaiylymdardy qalpyna keltıru jūmysyn qarjylandyru jergılıktı biudjetterden jäne basqa da közderden qarastyryluda. Engızılıp otyrǧan özgerıster tūrǧyndardyŋ qajetıne qarai jaiylymdardyŋ jetıspeuşılık mäselelerın şeşuge yqpal etedı» deidı.
Bügınde halqymyzdyŋ 40 paiyzdan astamy auyldy jerde tūratyny belgılı. Onyŋ köbınıŋ negızgı tabysy da, künkörıs közı de – qolyndaǧy az ǧana maly. Alaida soŋǧy jyldardaǧy jaiylymnyŋ tapşylyǧy auyl tūrǧyndary üşın ülken mäselege ainalǧan. Öitkenı joǧaryda aitqanymyzdai, Qazaqstanda auyl şaruaşylyǧyna arnalǧan nemese bau-baqşa eguge qolaily, körıktı jerdıŋ köbı bai-baǧlan men äkımqara, ırı-ūsaq şeneunıkterdıŋ qolynda. Auyldaǧy aǧaiynnyŋ mal jaiatyn jaiylymnan, şöp şabatyn şabyndyqtan tarşylyq köretınınıŋ bır sebebı osy.
Jaŋa zaŋ qarapaiym halyqtyŋ, äsırese auyl tūrǧyndarynyŋ müddesın köbırek eskeruı kerek. Öitkenı qarapaiym halyq tūtynatyn et, süt önımderın auylda mal ūstaityn tūrǧyndar qamtamasyz etıp otyr. Al subsidiia alyp, malynyŋ jem-şöp aqysyna deiın Ükımetten alyp otyrǧan fermerler, bailardyŋ mal önımderınıŋ köbı eksportqa ketedı nemese özderınıŋ mal önımderın mänerleitın oryndarynda qymbatqa satylady. Iаǧni auyl tūrǧyndary siyr etınıŋ kelısın 1800 teŋgeden sata almai otyrsa, ferma qūrǧan kölemdı şaruaşylyq ielerı siyr etınıŋ kelısın 4500 teŋgege deiın satady (Astanadaǧy köptegen et dükenderınde sūrypty ettıŋ 4500 teŋgeden satylyp jatqany – sonyŋ dälelı). Olar Ükımetten qosymşa qarajat aldyq eken dep ettı, süttı arzanǧa satyp otyrǧan joq, sondyqtan Ükımet mal önımderınıŋ baǧasyn qymbattatpai ūstap tūramyn dese, auyl tūrǧyndarynyŋ mal ösıruıne jaily jaǧdai jasauy kerek. Bolaşaqta ettıŋ är kelısınıŋ baǧasy 5000 teŋgege deiın jetıp, halyqtyŋ et jeuı barǧan saiyn qiyndauy mümkın. Mäselen, ırgemızdegı Qytaida qoi etınıŋ kelısı 4000-6000 teŋge aralyǧynda bolsa, Qazaqstanda 2200-2700 teŋge şamasynda. Alaida būl salystyrmaǧa qarap «bızde et arzan» dep asyǧys kesım jasauǧa kelmeidı, sebebı Qazaqstan halqynyŋ tabysymen, kündelıktı kırısımen ölşegende bızde et qymbat. Auyl, qalalarda sol 2000 teŋgelık ettıŋ özın satyp aluǧa şamasy kelmeitın otandastarymyz az emes. Oǧan jyl saiyn qymbattap bara jatqan ūn men nannyŋ baǧasyn qosyŋyz, tabysy tömen tūrǧyndarǧa būl qai qyrynan aitsaŋ da ülken salmaq.
Mal baqqannyŋ beinetı köp
Künkörıs üşın mal ūstap otyrǧan auyl tūrǧyndary maldan paida tauyp otyrǧan joq. Sebebı olardyŋ özderınde şabyndyq, jem-şöp egetın egıstık jer bolmaǧandyqtan, malǧa qajettı jem-şöptı tügeldei satyp alady. Arqa tösınde biyl bır tırkeme şöptıŋ baǧasy 75000 teŋgege deiın köterılse, jemnıŋ tonnasy 70000 teŋgege jettı. Saryarqada mal 6 ai qolǧa qaraitynyn eskersek, būl – auyl tūrǧyndary üşın ülken auyrtpalyq. Ol azdai, jazda da kündız-tünı maldyŋ soŋynan qalmai erıp jüredı, öitkenı astyq öndıruşıler auyldyŋ ırgesıne deiın egın salyp tastaǧan, auyl tūrǧyndarynyŋ maly egınge tüsse milliondap aiyppūl salady. Al olardyŋ egındı ainaldyra qazǧan oryna mal tüsıp ölse, oǧan bır tiyn tölem bermeidı. Ärine, jaŋa zaŋda osy mäseleler de qarastyrylǧan deidı deputattar. Alaida būl zaŋda da är auyldyŋ töŋıregınde pälen şaqyrym aumaqqa deiın egın salynbauy kerek degen aşyq talap joq, iaǧni «jalpyǧa ortaq jer qaluy kerek» degen talap aitylǧanmen, ırgesıne deiın egın salynǧan auyldarǧa «jalpyǧa ortaq jer» qaldyru mäselesı naqtylanbaǧan. Ony är auyl jaǧdaiyna qarai özı belgıleitın körınedı. Demek, jaŋa zaŋda da auyl tūrǧyndarynyŋ mäselesı tolyq şeşım tabady dep aita almaimyz. «Jer konkurssyz berılmeidı» degen talap engızılgenmen, auyl äkımderımen astasqan pysyqtar onyŋ da amalyn tabady dep oilaimyz.
Kei öŋırlerdegı malşylar mal baǧyp bır, mal därıgerlerınıŋ qabaǧyna qarap ekı qinalatynyn aitady. Nege desek, «Mal därıgerlerı malda auru bar-joǧyn qadaǧalap otyru üşın jylyna maldan ekı ret qan alady. Eger malyŋnan ındet baiqalsa, bıttı, qoraly malyŋdy qyryp tastaidy. Ony qaita tekserıp körmeidı, eger bır ret qan alǧanda mäsele baiqalsa, maldyŋ közın qūrtuyŋ kerek. Eŋ qyzyǧy, sol auru baiqalǧan maldardy därıgerler joǧary jaqtaǧy bıreulermen habarlasyp, solar alyp ketedı. Al olardyŋ qaida aparatynyn eşkım bılmeidı. El auzynda bylai aparyp etke ötkızıp jıberedı degen daqpyrt bar. Eger şynymen auruy bar mal bolsa, osy arada nege kömbeidı? Osy jerı bızge jūmbaq» deidı bızge kezdesken malşylar. Būl bız aşyp otyrǧan jaŋalyq emes, jūrttyŋ aituyna qaraǧanda, mūndai jaǧdai Qazaqstannyŋ kez kelgen öŋırınde bar körınedı. Demek, mal basy össın desek, bıreudıŋ adal malyn osyndai täsılmen joq qylyp jıberetın zymiiandyqqa da zaŋ boiynşa tosqauyl qoiyluy kerek. Al malşylarǧa maza bermeitın mal ūrylary turaly aityp ta, jazyp ta jürmız. Önımı bolmai kele jatyr edı, tek Memleket basşysy barymtaşylarǧa jazany küşeitudı tapsyrǧan soŋ mal ūrlyǧy azdap bäseŋdedı, bıraq tübegeilı tyiylǧan joq.
Qoldanystaǧy zaŋ boiynşa auyl tūrǧyndary baqqan malyna Ükımetten qosymşa qarajat aluy üşın şarua qojalyǧyn qūruy şart. Alaida özıne tiesılı jerı bolmasa, olar şarua qojalyǧyn qūra almaidy. Mıne, sosyn da auyldaǧy qorasynda 50-60 mal baǧyp otyrǧan tūrǧyndar Ükımettıŋ tiımdı saiasatynan igılık köre almaidy. Jaŋa zaŋda osy mäsele eskerıldı me? Eger eskerılmese, onda ol zaŋ da «baiaǧy jartas – sol jartas» bolǧaly tūr.
