Jaqynda Senat deputaty, «Bas redaktorlar kluby» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ prezidentı Bibıgül JEKSENBAI bastaǧan bır top klub müşelerı Ş.Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl-Qazyna» ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧyna baryp, ana tılımızge qatysty jaǧymdy jaŋalyqtardy öz qūlaǧymyzben estıp, öz közımızben körgende süiınış, taŋdanys sezımderın basymyzdan keştık. Oimaqtai ortalyqtaǧy qyryq qyzmetkerdıŋ tūtas institut (akademiia) jasaityn jūmysty bır özderı atqarǧanyna auzymyzdy aşyp, közımızdı jūmdyq. Ortalyq jetekşısı Maqpal Jūmabai klub müşelerıne memlekettık tıldı sifrlandyru baǧytyndaǧy IT önımder turaly mol maǧlūmat berıp, «Tıl-Qazyna»-nyŋ bügıngı tynys-tırlıgı men bolaşaqtaǧy josparlary jönınde äŋgımelep berdı.
IT jobalardy jūrtşylyq bıle me?
Tuǧan tılımızdıŋ qūndylyq retınde ornyn aiqyndaudy basty missiiasy etıp alǧan «Tıl-Qazynanyŋ» bügınge künge deiın jüzege asyrǧan IT jobalary jetkılıktı. Sonyŋ ışınde sifrlandyru zamanynda kez kelgen adamǧa qajettı: @kztts_bot (mätındı söileuge türlendıretın telegram-bot); @kzstt_bot (söileudı mätınge ainaldyratyn telegram-bot); Sozdikqor.kz; Termincom.kz; Emle.kz; Qazlatyn.kz; Ǧylymi-elektrondyq kıtaphana; Qujat.kz siiaqty 7 zamanaui, ömırşeŋ jobany bölıp-jaryp körsetuge bolady.
Qazaq tılındegı sözdıkterdıŋ bıryŋǧai ızdeu jüiesı – Sozdikqor.kz-tı ekı adamnyŋ bırı bıle bermeidı. Sozdikqor.kz – ärtürlı salalyq sözdıkter, ensiklopediialardaǧy sözder men tūraqty söz tırkesterın, qazaq tılındegı köne sözderdı, kırme sözderdı, aimaqtyq jäne aqparattyq tehnologiialardyŋ damu kezeŋındegı jaŋa tehnologiialyq sözderdıŋ maǧynasyn bıluge mümkındık beretın platforma. Qorda 1,5 mln tıldık bırlık bar, sinonimaizer funksiiasy qosylǧan. Maqpal Jūmabai tanystyru räsımınde Sozdikqor.kz-ke aldaǧy uaqytta antonimaizer, omonimaizer (qazaq tılındegı alǧaşqy qūral bolady) funksiialaryn qosu; orys, aǧylşyn tılderınde 10 000 negızgı atau sözdıŋ mazmūnynyŋ audarmasyn jasau; gipersıltemeler jüiesınıŋ boluy; sözdıktegı barlyq sözderge aiqyn sıltemelerdıŋ boluy siiaqty jaŋa funksiialar qosylatynyn jetkızdı. Bır quanarlyǧy, Sozdikqor.kz-tıŋ IOS JÄNE Android -ta mobildı qosymşasy bar. Sondai-aq telegram boty jūmys ısteidı.
Qazaq terminologiiasynyŋ qory Termincom.kz-te qazır 384 932 termin bar eken. İnterfeis ekı tılde (qazaq-orys); 6 türlı formada ızdeuge, jekelegen adamnyŋ aqparat, habarlama jazuyna mümkındık bar; platformaǧa tırkeludıŋ jeŋıl joly qarastyrylǧan; köpfunksionaldy alaŋ jūmys ısteidı. Ol jerde memlekettık terminologiialyq komissiia müşelerınıŋ kez kelgen termindı talqylauy ap-anyq körınıp tūrady. Kirillisadan latyn qarpıne auystyruǧa arnalǧan konverter jüiesı – Qazlatyn.kz-tı turaly aqparatyŋyz bar ma? Eger estıp-bılmegen bolsaŋyz, bırer maǧlūmat aitaiyq. Ol qoldanatyn mätındı kirillisadan latyn älıpbiıne jäne kerısınşe türlendıru mümkındıgın ūsynady. Būl qazaq tılındegı ärtürlı jazu nūsqalaryndaǧy mätınderdı tez ärı qatesız konvertasiialauǧa jäne ärtürlı jazu jüielerındegı mätındermen jūmys ısteu üşın yŋǧaily. Platforma tek mätındı ǧana emes, qūjatty da latyn älıpbiıne nemese kerısınşe auystyra alady. Sonymen qatar, töte jazuǧa türlendıru qyzmetı bar. «Iаndeks» kompaniiasymen memorandumǧa qol qoiylǧan soŋ onlain audarmaǧa latyn grafikasy älıpbiı de qosylǧan. Sonymen qatar, bız qazaq tılın üiretuge qatysty Balatili.kz (0+9 jastaǧy balalarǧa qazaq tılın üiretuge arnalǧan platforma), Tilqural.kz (qazaq tılın 5 deŋgei boiynşa oqytuǧa arnalǧan servis), Abai institute (qazaq diasporalary men şeteldıkterdıŋ qazaq tılın üirenuıne arnalǧan platforma) degen jobalardyŋ tabysty ıske asyrylǧanyn bılemız.
Jasandy intellekt tehnologiiasyna ılesuımız kerek
Qazaqta «Äp, bärekeldı!» degen qoşemet, taŋdanys sözın jaişylyqta köp aita bermeimız. Jaŋaşyl jetekşı, ūlttyq medianyŋ myqty mamany retınde köpke tanymal Maqpal Jūmabai basqaryp otyrǧan şaǧyn ortalyqtyŋ tuǧan tıldıŋ bügını men erteŋı, jas ūrpaqtyŋ özegınen bölınbeuı üşın qolǧa alǧan ızgılıktı ısterımen, kreativtık bastamalarymen tanysqan sätte taŋdanysymyz da, rizaşylyǧymyz da zor bolǧany ras. Ortalyqtaǧy 8 bölımnıŋ bılıktı mamandarynyŋ döŋgelengen dünienıŋ jyl, ai, kün emes, tıptı saǧat saiyn qūbylyp, tehnologiialyq töŋkerıs zamanyn sanasymen tüisınıp, qazaq halqynyŋ müddesıne sai qareketke köşkenıne quandyq.
Osyǧan naqty mysaldar aityldy. Ortalyq mamandary «Köru qabıletı naşar azamattarǧa arnalǧan qazaq tılınde dybystau qyzmetı bar ekrandyq diktor» dep atalatyn inkliuzivtı jobany qolǧa alypty. Elımızdegı erekşe qajettılıkterı bar 90 myŋǧa juyq adamnyŋ qolyna tigen būl ekrandyq diktor mätındı dybystap jetkızuge, pernetaqta arqyly basqaruǧa, ärtürlı formattaǧy qūjattardy oquǧa, tüzetuge, saqtauǧa mümkındık beredı. Ekrandyq diktor brauzer, veb-qosymşalarda aşylady.
Al jasandy intellekttıŋ kömegımen Qazgramma dep atalatyn mätınnıŋ qazaq tılı erejelerıne säikestıgın, dūrystyǧyn tekseretın qūral şyǧarylady. Ol orfografiialyq, punktuasiialyq, grammatikalyq qatelerdı tüzetuge, mätınge perifraz jasauǧa, sözdıŋ maǧynasyna sinonimder tabuǧa, mätınnıŋ qūrylymyn retteuge kömektesedı. Sondai-aq «Tıl-Qazyna» biyl jeltoqsan aiynda şettıldık terminderdıŋ avtomattandyrylǧan jüiesın ıske qospaq. Būl jüie şettıldık terminderdı tılımızge avtomatty türde beiımdeidı, köp mölşerdegı termindı az uaqytta igeruge mümkındık beredı.
Google-de qazaq tılınıŋ sözdık qory az
Jiynda äigılı halyqaralyq servisterge qazaq tılın engızu turaly da maǧlūmat berıldı. Atap aitsaq, Yandex, Google, Microsoft, Fifa, Maincraft, Adobe, EA Sports, Huawei, WatsApp siiaqty tanymal halyqaralyq platformalardyŋ servisterı men baǧdarlamalaryna qazaq tılın engızuge qatysty ızgı qadamdar jasalǧan. Sözdıŋ retı kelgende Yandex, Google servisterınıŋ mätındı qazaqşaǧa audaruyndaǧy kemşılıkter turaly sūraq qoidyq. «Google siiaqty platformaǧa bız qazaq tılınıŋ bar bailyǧyn bere almaimyz. Sol sebepten, onda qazaq tılınıŋ sözdık qory az. Mätındı basqa tılden qazaqşaǧa audarǧanda kemşılıkterdıŋ bolatynyn körıp jürmız» dep jauap berdı M.Jūmabai. Ortalyq mamandary aşyq kodpen jariialanǧan Qazaqstanda jiı qoldanylatyn servisterdı qazaqşalauǧa (7zip, moodle, Nextcloud, t.b.) bılek sybanyp kırısıptı. Būdan bölek, «Tıl-Qazyna» mamandary täuelsız kölemdı tıl modelın (large language model) qūru, qazaq tılı korpustarynyŋ bıryŋǧai bazasyn qalyptastyru, memlekettık organdar bazasynda qazaq tılınıŋ qoryn jinaqtau, smartfondar men şaǧyn derbes kompiuterler arqyly jüzege asatyn mikro LLM jüiesın jasauǧa kırısıptı. Basqosuda moderator bolǧan senator Bibıgül Jeksenbai «Sifrlandyru zamanynda «Tıl-Qazyna» äzırlegen qazaq tılın damytu baǧytyndaǧy jobalar men türlı platformalardy mektep, joǧary oqu oryndarynda oqu-tärbie ürdısıne engızu, köpşılık paidalanatyn türlı internet resurstarda qoljetımdı etu asa maŋyzdy» degen pıkırın aityp, balabaqşadaǧy balalarǧa arnalǧan leksikalyq minimum jasau mäselesın köterdı. Basqa ärıptesterımız de oi-pıkırlerın ortaǧa saldy.
Kontenttıŋ ülesın qalai arttyramyz?
Qazırgı eŋ özektı mäselenıŋ bırı – balalar men jasöspırımderge arnalǧan kontenttıŋ ülesın arttyru. Būl «Tıl-Qazynanyŋ» QR-daǧy tıl saiasatyn damytudyŋ 2023-2029 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasynyŋ 5 baǧytynyŋ bırı eken. Osy baǧytta ortalyq balalarǧa arnalǧan memlekettık tıldegı mobildı oiyn jasap şyǧarmaq. Öitkenı qazır internettegı balalar oinaityn oiyndar – orys, aǧylşyn t.b. tılderde. Jelılık oiyn arqyly balalardyŋ qazaqşa söileuıne yqpal etu üşın elımızdegı eŋ üzdık IT mamandary qatysatyn auqymdy hakaton ūiymdastyrylady. Onyŋ jeŋımpazyna oiyn jasauǧa qarajat bölınedı. Ärine, qūptarlyq joba.
Memleket qazır nazar audaratyn salanyŋ bırı – balalar kontentı. Qazır teledidar körmeitın balalar internette otyr. Orystyŋ «Maşa men aiu», aǧylşynnyŋ «Tom men Soierın» köredı, qazaqşadan «Teke men qoşqar» ǧana bar. Balalardyŋ bügını men bolaşaǧyna janymyz aşysa, nege YouTobe-tı qazaqşa kontentke toltyryp qoimaimyz? Memlekettık tapsyrysqa jyl saiyn bölınetın milliardtardyŋ (55 mlrd teŋgenıŋ 80 paiyzyn «Habar», «Qazaqstan» telearnasy alady) azǧantai ǧana bölıgın balalar men jasöspırımder kontentıne jūmsaityn bolsaq, köp ūzamai internet qazaqşa söilep şyǧar edı. Balalarǧa qajettı multfilm, kino, kıtap, audiokıtap, komiks, ertegı, oiyn t.b. qaptatyp qoisaq, kontent degen sol emes pe?
Jylyşyraily jüzdesude ortalyq mamandary qazaqtıldı basylymdardyŋ söz qoldanysy, söz formasy sanyna keremet zertteu jürgızıp, gazet-jurnaldardyŋ sözdık qorynyŋ kedeilıgın, şablonnyŋ aiasynyŋ tarlyǧyn anyqtaǧanyn estıp-bıldık. Būl da nazar audararlyq mäsele.
