Salyq kodeksıne özgerıster engızıp, käsıpkerlerge biznestı adal jürgızu turaly talap qoiylǧaly mobildı audarym men mobildı tölemge bailanysty eldıŋ pıkırı ekıge bölınıp, senımıne küdık ūialady. Mūnyŋ sebebı de bar. Qazır sauda oryndarynda qolma-qol aqşasyz qajettı tauardy alu qiyndady. Mūnyŋ zaŋdylyǧyn salyq organdaryna habarlasyp, bıldık.
SİFRLANDYRUDYŊ QŪRAMDAS BÖLŞEGI
HHI ǧasyr – sifrlyq tehnologiialar däuırı desek, sifrlandyrudyŋ qūramdas bölşegı – mobildı banking. Būl salaǧa soŋǧy jyldary sūranys artyp keledı. Mäselen, 2022 jyly älem boiynşa ekınşı deŋgeilı bankterdıŋ mobildı qosymşasynyŋ qarjy ainalymy 7,72 milliard dollardy qūrady. Būl körsetkış 2030 jylǧa qarai 18,7 milliard dollarǧa deiın ösedı degen boljam bar.
Rasynda, bank industriiasyn transformasiialaudyŋ negızgı qūraly mobildı banking sektory sanalady. Smartfonǧa qoljetımdılık jäne internet sapasynyŋ artuy mobildı banking naryǧyn ılgerılettı. Servistık qyzmettıŋ būl türı klientterge kez kelgen uaqytta, kez kelgen jerde bank operasiiasynyŋ keŋ spektrın oryndauǧa mümkındık berıp, filialdarǧa baru qajettılıgın azaitty. Tūtynuşylar öz esep şotyndaǧy qarjyny baqylap, aqşa audaruǧa, nesie räsımdeuge, poiyzǧa nemese ūşaqqa bilet aluǧa, turistık turlarǧa baruǧa, onlain sauda jasauǧa jäne taǧy basqasyn onlain oryndaidy.
Düniejüzılık banktıŋ mälımetınşe, oŋtüstık Afrika elı – Botsvana bankte esep şoty bar jäne qarjylyq qyzmetke qol jetkızu üşın smartfon paidalanatyn halyq sany eŋ köp el. Türkiia men Nigeriia mobildı banking ülesı köp elder qataryna kıredı. Aziia qūrlyǧynda Singapur, Koreia, Qytai, Ündıstan jäne İndoneziiada mobildı bank qosymşasyna sūranys joǧary. Solai bola tūra, mobildı bankingtıŋ älemdık naryǧynda Batys Europa men Soltüstık Amerikanyŋ ülesı aitarlyqtai basym. Būl aimaqtardyŋ sifrlyq infraqūrylymy joǧary deŋgeide damuy, smartfondardyŋ soŋǧy buynyna qoljetımdılık jäne bank jüiesınde onlain qyzmettıŋ jetıluı oŋ äser etıp otyr. Mysaly, AQŞ bankterı mobildı bank qosymşasyn jüielep, türlı qyzmet türın ūsynady. Amerikada Wells Fargo bank qosymşasy köp qoldanylsa, Qazaqstanda Kaspi jäne Halyk Bank servistık qyzmettıŋ keŋ türın ūsynyp, klientterıne yŋǧaily jaǧdai jasaidy. 2023 jyly bızdıŋ elde qolma-qol aqşasyz tölemnıŋ ülesı 90 paiyzdan asty. Būl el azamattaryna mobildı audarym men mobildı tölem arqyly qyzmet alu qolaily ekenın körsetedı.
EL SENIMINE SELKEU TÜSPESIN
Qazaqstandyqtar tölem töleu jäne audarymnan bölek, qaiyrymdylyq aksiialaryna qatysqanda, aǧaiyn-tuystyŋ quanyşyna ortaqtasyp, süiınşı bergende ekınşı deŋgeilı banktıŋ qosymşasyn jiı qoldanady. Kinoteatrǧa, fitnes klubqa baratyn bolsa, oqu aqysyn nemese salyq türlerın töleitın bolsa da mobildı qosymşaǧa jügınetın boldy. Söitıp, sifrlanǧan älemnıŋ igılıgın sezınıp, qolma-qol aqşa banknotty ūmyta bastaǧan-dy. Alaida mobildı audarymǧa salyq salynady degen habar taraǧaly käsıpkerler onlain qyzmet türınen bas tartyp, el senımıne küdık kırıp, sifrlanǧan däuırden qaita qūru kezeŋıne qaita ketkendei äser beredı. Öitkenı adamdarǧa «smartfonsyz ömır sür!» degen talap qandai orynsyz bolsa, mobildı tölemnen bas tartudy mäjbürleu de sondai qate tüsınık…
Aldymen onlain audarym türlerıne salyq ne üşın salynady, Salyq kodeksınde qandai özgerıster bar? Sonyŋ basyn aşyp, memleket ne üşın mūndai qadamǧa baryp otyrǧanyn taldap, tarqata tüseiık.
Qarjy ministrlıgı Memlekettık kırıster komitetınıŋ resmi ökılı Ainūr Sartaeva:
– Mobildı audarymdy tekseru zaŋsyz käsıpkerlık qyzmettı köleŋkeden şyǧaruǧa baǧyttalady. Käsıpkerler arasynda satylǧan tauar nemese qyzmet üşın tölemdı mobildı audarym arqyly alady. Alaida audarymdy kassalyq apparat, POS-terminal jäne QR-kodty qoldanbai jürgızedı. Tiısınşe, chek berılmei, tūtynuşynyŋ qūqyǧyn būzady, – dedı.
Gazetımızdıŋ 2023 jylǧy 13 säuırde şyqqan №43 nömırınde «Köleŋkege kün qaşan tüsedı?» atty saraptamalyq maqalada el ekonomikasyndaǧy köleŋkelı ekonomikanyŋ kölemı 30 paiyz ekenın jazdyq. Beiresmi derek közderı baqylanbaityn ekonomikanyŋ ülesı 50 paiyzdan joǧary ekenın däiekteidı. Būl degenıŋız – milliondarmen emes, milliardtarmen, tıptı trilliondarmen ölşenetın qomaqty qarjy. Būǧan qanşama äleumettık mäselenı şeşıp, mektepter men emhanalar salyp, joldar töseuge bolady.
2019 jyly 26 jeltoqsanda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev käsıpkerlık subektılerın tekseruge jäne profilaktikalyq baqylau jürgızuge moratorii jariialady. Söitıp, 2020 jylǧy 1 qaŋtardan 2023 jylǧy 1 qaŋtaryna deiın ortalyq memlekettık jäne jergılıktı atqaruşy organdar käsıpkerlerdı tekserudı jäne baqylaudy baryp jürgızudı toqtatty. Keiın Prezident moratorii merzımın 2024 jylǧy 1 qaŋtarǧa deiın taǧy ūzartty. Maqsat – şaǧyn jäne orta biznes ökılderı käsıbın keŋeitıp, jetıldıruge mümkındık berıp, käsıpkerlıktıŋ ekonomikadaǧy ülesın arttyru. Qysqasy, ekonomikany ärtaraptandyrudy jüielei tüsu.
Ärine, käsıpkerler memleket qamqorlyǧyn sezınıp, biznesın damytuǧa mümkındık aldy. Alaida tabysyn jasyryp, köleŋkelı ekonomikanyŋ kölemı artuyna üles qosyp jürgen ısker azamattar da az emes.
Mıne, Salyq kodeksındegı özgerıster osyndai qūbylystyŋ aldyn aluda kerek-aq. Onsyz memlekettıŋ keleşegı būlyŋǧyr, bastamalar baiansyz bolmai ma? Bır jaǧy, būl qadam qarapaiym azamattardyŋ qūqyǧyn şektemei me? Bızdı osy sūraq mazalady.
– Salyq organdary barlyq mobildı audarymdy teksermeidı. Tek ärtürlı tūlǧadan üş ai qatarynan ai saiyn 100 nemese odan da köp mobildı audarym jasap, käsıpkerlık qyzmettıŋ belgısı baiqalsa ǧana tekseredı. Jeke tūlǧalar būrynǧydai özınıŋ jeke maqsaty üşın: tuysyna, dosyna, ata-anasyna, balasyna jäne basqa da ömırlık jaǧdaiǧa bailanysty mobildı audarym qoldana beredı. Būǧan şekteu joq, – dedı Ainūr Sartaeva.
MAQSAT – KÖLEŊKEDEGI QARJYNY QYSQARTU
2000 jyldardyŋ basynda Ükımet jasyryn ekonomikamen küresude şyraq alyp, soŋynan tüsken-dı. Qaltarysta qalǧan qarajatty qazynaǧa qaitaru şarasyn bastap, TMD elderı arasynda bırınşı bolyp qarjy amnistiiasyn jariialady. 2023 jyly memlekettık qyzmetkerler, mūǧalımder, därıgerler, kvazimemlekettık jäne ūlttyq kompaniia qyzmetkerlerı jalpyǧa bırdei deklarasiia tapsyrdy. Endıgı kezek – käsıpkerlerde. Bıraq osy künge deiın köleŋkedegı qarjyny küngeige şyǧaru mümkın bolmai keledı.
Halyqaralyq valiuta qory älem elderındegı köleŋkelı ekonomikanyŋ ülesın zerttep, reitingın jariialap keledı. Soŋǧysy 2018 jyly şyǧaryldy. Qazaqstan 159 eldıŋ ışınde 45-orynnan körınıp, köleŋkelı ekonomikanyŋ jalpy ışkı önımdegı ülesı 38,8 paiyzǧa teŋ ekenı körsetıldı. Reitingte köş bastaǧan Boliviia, Zimbabve, Nigeriia jäne Gvatemalada beiresmi ekonomika ülesı 55-65 paiyzdy qūrady. Sarapşylar Afrika elderınıŋ kedeilenuınıŋ basty sebebı köleŋkelı ekonomikanyŋ ülesı basym boluynan degendı alǧa tartady. Qazaqstandyqtar azyq-tülıktı kreditke alyp, kedeilene tüsuınde de köleŋkedegı qarjynyŋ äserı bar.
Dalainside mälımetınşe, 2022 jyly Qytai kedenı Qazaqstan 16,3 milliard dollardyŋ önımın alǧanyn belgılese, bızdıŋ kedenşıler tauardy 11 milliard dollarǧa baǧalady. Ekı kedendegı aiyrmaşylyq – 5,3 milliard dollar. Demek, osynşa kölemde kontrabandalyq tauar şekaradan baj salyǧynsyz ötıp, köleŋkelı ekonomikanyŋ kölemın arttyrdy. Būǧan bai-baǧlandar elden ūrlap şyǧarǧan ofşordaǧy 167 milliard dollardy qosyŋyz. Eldıŋ atqamınerlerı qarjysyn syrtqa asyryp jatqanda, ırı-ırı sauda oryndarynan bastap şaǧyn dükenderge deiın fiskaldy chektı köp jaǧdaida bere bermeidı. Jasyratyny joq, käsıpkerler qolma-qol aqşamen tölem jasaudy talap ete bastady. Būl qanşalyqty zaŋdy?
– Kez kelgen el azamaty «Tölem jäne tölem jüielerı turaly» zaŋǧa säikes, bank kartasy, QR tölem jäne qolma-qol aqşamen qyzmet aluǧa qūqyly. Qolma-qol aqşasyz tölemdı qabyldaudan bas tartu zaŋsyz. Būl – tūtynuşynyŋ qūqyǧyn şekteu nemese būzu.
Eger käsıpker onlain tölemdı qabyldaudan bas tartsa, äkımşılık jauapkerşılıkke tartylyp, eskertu berıledı. Eger qaitalansa 147680 teŋge kölemınde aiyppūl salynady. Qolma-qol aqşasyz tölemdı qabyldaudan bas tartu faktısı oryn alsa, tūtynuşylar tūrǧylyqty jerındegı memlekettık kırıs organyna habarlasa alady, – dedı Memlekettık kırıster komitetınıŋ resmi ökılı.
BİZNESTIŊ BEREKESI – ADALDYQTA
Būl bastama käsıpker üşın mındettı, al qarapaiym azamattarǧa ziiany timeidı. Salyq tekseruşı organ ökılderı solai sendırdı.
Osy jerde taksi jürgızuşısı ne ısteidı, olar kassalyq apparatty özımen alyp jürmeidı ǧoi degen zaŋdy saual tuyndaidy.
– Jeke tasymaldauşy jeke käsıpker retınde tırkeluı kerek. Mūny e-Salyq Business, Egov Mobile jäne ekınşı deŋgeilı bankter – Halyq bank, Kaspi bank, BankCenterCredit jäne taǧy basqasynyŋ mobildı qosymşasy arqyly ıske asyrady. Būl rette qolma-qol aqşasyz tölemdı qabyldau üşın onlain rejimde käsıpkerlık bank şotyn aşuǧa bolady. Būǧan tek smartfon kerek. Kassalyq apparat nemese POS-terminaldy alyp jürudıŋ qajetı joq, – dedı Ainūr Sartaeva.
Şyny kerek, el ekonomikasynda köleŋkelı qarjynyŋ kölemı tym köp. Jyl saiyn «Azamattyq baqylau – Chektı talap et!» aksiiasy ötıp, käsıpkerlerge salyq töleudıŋ maŋyzy tüsındırıledı. Isker azamattar arasynda tabysyn jasyru faktısı jiı oryn alady. Bır ǧana derek, adam aiaǧy üzılmeitın «Astanalyq bazarǧa» baryp saudagerlerden alǧan tauarǧa chek berudı talap etseŋız, jüz syltauy daiyn tūrady. Onda jüzdegen orynnan künıne jüz myŋdaǧan teŋgege sauda oryndalady desek, memleket qanşama salyǧynan qaǧylyp otyrǧanyn oŋai esepteuge bolady. Biznes ıstedıŋ be, onda adal bol! Mobildı qosymşaǧa salyq saludyŋ bır sebebı – osy.
– Salyq mındetın adal oryndau käsıpker üşın tiımdı. Bügınde salyq rejimınıŋ tärtıbı jeŋıldedı, salyq mölşerı qyzmet türıne bailanysty 1-4 paiyzdy qūraidy. Būl rette mobildı audarymdardy tekseru adal salyq töleuşılerge äser etpeidı, – deidı spiker.
Käsıpkerlerdıŋ de aitar uäjı bar. «Astanalyq bazardaǧy» bırneşe saudagerdı sözge tartyp, mobildı audarymǧa salyq saludy qalai qabyldaǧanyn sūradyq. Olar eldegı qymbatşylyq, kommunaldyq tölem türlerınıŋ ösuı bizneske salmaq tüsırıp otyrǧanyn aitty.
– Tırlıktıŋ közın tapqannan keiın, oǧan adal boluymyz kerek. Öz basym tabysyma qarai salyq töleuge basymdyq beremın. Bıraq infliasiia tabysty tömendetıp, eŋsenı basyp barady. Oǧan jyl saiyn jaldaityn ornymyzdyŋ qymbattaitynyn qosyŋyz. Ükımet aldymen osyndai mäselelerdı şeşıp berse, – dedı Jūmagül esımdı saudager.
P.S: Teŋge tiynnan qūralady. Ärbır käsıpker adaldyq tanytyp, salyq töleuge beijai qaramasa, atqamınerler el qazynasyna qūrmetpen qarap, tiımdı jūmsasa, el quatty bolyp, ūzaq ömır süredı. Endeşe Mäŋgılık el mūratyn ıske asyruda käsıpkerler men qarapaiym azamattar salyq töleu mädenietın arttyruy kerek. Mobildı qosymşaǧa bailanysty reformadan osyny tüsındık.
