Nūrlan Baijıgıtūly: «Ata dınımızdı köterıp, ata saltymyzdy jaŋǧyrtaiyq»

Täuelsızdık tarihynda alǧaş ret nebärı 14 jasynda meşıt basqarǧan jalǧyz imam. Sodan berı ondaǧan jyl ışınde dästürlı dınımız ben salt-sanamyzdy ūştastyra halyqqa dıni aǧartuşylyq jäne ūlttyq tälım-tärbienı nasihattau jolynda tabandy eŋbek etıp kele jatsa da, onyŋ ataǧy qyryqtan asqan şaǧynda TikTok äleumettık jelısı arqyly düiım elge tanyldy. Astanadaǧy «Allanyŋ gülı» degen ­atauy bar Yryskeldı qajy meşıtınıŋ bas imamy, dıntanuşy Nūrlan ­Baijıgıtūlynyŋ jaŋa zaman maşyǧyna beiımdelıp, aqparat däuırınıŋ artyqşylyǧyn meŋgerudegı basty közdegenı – jat aǧymnyŋ jetegınde ketuge beiım jastardyŋ oi-sanasyn dūrystau, ūlttyq otbasy institutyn därıpteu.

– Nūrlan Baijıgıtūly, qazırgı eldegı dıni ahualdy qalai baǧalaisyz? Radikaldy toptarǧa qarsy küres jūmysy küşeidı, qazır bärı tūraqty, degenmen olar tek qataŋ baqylaudyŋ küşımen ǧana basylyp tūr ma, älde adasqandardyŋ tanym-tüsınıgı dūrys baǧytqa özgerdı me?

– Qūdaiǧa şükır, elımızdegı dıni ahual bügıngı taŋda tūraqty dep aita alamyn. «Küştıŋ aty – küş», Ükımet tarapynan radikaldy toptarǧa jürgızılgen jūmystyŋ äserı qanşa degenmen bılınedı. Alaida olardy qataŋ baqy­laudan bosatpau kerek. Sebebı tamyrynyŋ tereŋge ketuıne, bırınşıden, olar der kezınde baqylauǧa alynbady, ekınşıden, uaqyt jaǧynan ūtyldyq, üşınşıden, olarǧa zaŋ aiasynda qataŋ şaralar qoldanylmady. Tıptı Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasyna qarasty ärbır aimaqtyŋ jergılıktı ökıl imamdary dabyl qaqqanmen, ünımızdı estırte almaǧan kezımız, tıptı jeŋılgen sätımız de boldy. Onyŋ sebepterı de, sebepkerlerı de belgılı, olardan asyp tüse almadyq, bıraq olardyŋ atyn atap, tüsın tüsteudıŋ bügınde qajetı joq. Bälkım, der kezınde qolǧa qamşyny alyp, qoi qa­iyrǧandai äu bastan «äit, şuǧa» basqanda, bügıngıdei qatary köbeimes pe edı degen oilar da mazalaidy. Ke­iın bolary bolyp, boiauy sıŋgende ǧana «ättegen-ai» dep äreketke köşıp, saldarymen küresıp kettık. Degenmen «Qoi aqsaǧymen jüz» demekşı, barymyzdy tügendegenımız dūrys bolar. Al adasuşy jamaǧattyŋ äzırge buy basylǧanmen, baǧyttary bırden özgerdı dep aitu qiyn. Älı de jasyryn, iaǧni astyrtyn jūmys jürgızıp jatuy äbden mümkın. Öitkenı küş alyp bastaǧanǧa deiın, bır kezderı üi-üilerge şoǧyrlanyp, top bolyp jinalyp, terıs aǧymdy nasihattau arqyly basyndaǧy baspanasyna deiın satyp, bauyrlaryn tastap, ata-­anasyn şyryldatyp tūryp Siriiaǧa jol tartqandar bolǧan. Älı esımde, Aqtöbenıŋ «Nūr-ǧasyr» meşıtınde qyzmettemın, sonda jūma saiyn ärkımge qolyn sozyp: «Ruslan balamdy körgenderıŋ bar ma?» dep el asyp ketken balasyn ızdegen qart apanyŋ keipı bügınge deiın köz aldymda. Keide «sol keiuana men balasy Ruslan tırı me eken?» degen oiǧa qalamyn. Sondyqtan baqylau­dyŋ küşı eşqaşan azaimauy kerek. Odan keiıngı bır mäsele, jürekke engızgen senımıne adal bolsa, soǧan qarai baǧytynan qaituy da qiyn bolady. Bızge aldymen uaqyt, sosyn bılım, artynşa sabyr kerek, sodan keiın psihologiialyq tūrǧyda qalyptasqan mınezben jūmys jasau kerek.

– 14 jasta bır meşıtke bas imam bolu degen – erekşe jaǧdai. Köl-kösır bılımdı mektep bermegenı belgılı, ılım men şeşendık naǧaşylaryŋyzdan qanmen daryǧan ba, älde tuǧannan bastap qūlaqqa qūiǧan ata-äjeŋız nemese basqa jandardyŋ yqpaly boldy ma?

– Bırınşı, Qūdaidyŋ bergen qasietı dep bılem, öitkenı zerek boldym. Al zerektık degen – ol dara qasiet, iaǧni adamda aqyl-oidyŋ ūşqyrlyǧy, sezımtaldyq, oi jyldamdyǧy basym bolady. Mekteptı de, medresenı de, universitettı de üzdık oqydym, öitkenı eske saqtau qabıletım joǧary boldy. Soǧan qarai ılımnen de, bılımnen de qinalmadym. Onyŋ üstıne, balalyq qylyqtar bar, erkelık, balalyq būzyqtyq degendei, öz zamanynyŋ Qojasy boldym dep aita alamyn. Odan keiın maǧan yqpal etkenı – qazaqi orta, iaǧni üide ata-äjemnıŋ tärbiesı, dındar naǧaşylarymnyŋ jetegı. Syrtta meşıt aqsaqaldarynyŋ ösietı, iaǧni namaz arasynda şeŋberlete maldas qūryp otyratyn qart kısılerdıŋ ortasynda boldym. Solardyŋ aitqan ärbır sözın, aqyl-keŋesın, qissasyn estıp östım. Ärı ol kezeŋde TMD elderı boiynşa jalǧyz ­medrese – tuǧan jerım Merkıde salyndy. Kırpışınıŋ qalanuynan bastap tūrǧyzyluyna, jan-jaqtan jinalatyn balalardy därıspen, jatyn oryn, tamaqpen qamtamasyz etıluıne marqūm naǧaşy atam men alǧaşqy ūstazymnyŋ eŋbegı zor boldy.

– Tıkelei efirdegı sū­raq-jauapta ūstanymyŋyz aiqyn körınedı, iaǧni qazaqy otbasy institutyn saqtau, ata-baba salǧan dästürlı joldy baǧyttau basym. Osy rette eldı sözıŋızben üiırıp äketude sızge ömırlık täjıribeŋız qanşalyqty septık etedı?

Bertındegı atalar zamanynda ajyrasu sirek boldy, tıptı müldem bolmady desek bolady. Nege? Öitkenı olarda Qūdaidan qorqatyn iman boldy. Kündelıktı ömırın bırqalyppen jürgızetın salty men dästürı boldy. Sodan keiın otbasynda, äulette, ruda, auylda, aimaqta tärtıp boldy. Atasy danagöi, äjesı aqylgöi, äke saqşy, ana küzetşı boldy

– Elmen qarym-qatynasqa tüsu jeŋıl bolmasa, qiynǧa soqpady. Ärı jüregım qazaq dep soqsa, qazaqy ortadan şyqsam, nege qinaluym kerek? Joǧaryda aityp ötkenımdei, men bır ǧana atanyŋ tärbiesımen emes, bütındei auyl aqsaqaldarynyŋ ordasynan şyqtym. Odan keiın Qūdai bergen tıl bar, arqa bar, qasiet bar degendei, közben körgendı qūlaqpen estıdım dep ötırık aitu, bıreuge jaǧympazdanu, jaǧynu, müläiımsu degendı bılmeimın. Tıke betke aitamyn, kesıp aitamyn, qatty aitamyn, tättı aitamyn, bıraq bardy bar, joqty joq deimın. Sol üşın ömırde talai taiaq jedım de, bıraq berılmedım. Öitkenı aqqa Qūdai jaq, sürınsem demeitın, qūlasam köteretın Qūdaiymnyŋ baryna senımım mol boldy. Ärı 30 jylǧa juyq qyzmetımde el arasynda jürıp, bırşama körgen-tüigenım bar, atalardyŋ institutynan ötkenım bar. Köp närsenı orta beredı, köpşılık beredı. Köptıŋ ortasynda jüre berseŋ, köre beredı ekensıŋ. Soǧan qarai jüregıme jük bolǧandy auzyma söz ettım, Allanyŋ aq dının saltymyzben jetkızu maqsatym boldy, tıptı jetkızdım dep aita alamyn. Bastysy, atalardyŋ bergen adamşylyǧyn, qazaqylyǧyn, salt-sanamdy, dästürımdı alǧa qoiudy ūmytpadym.

– Äleumettık jelıdegı äŋgımeŋızdı tek sızdı körgısı keletınder, iaǧni ūlttyq tärbieden ajyrai qoimaǧandar ǧana körıp, basqa piǧyldaǧylarǧa sözıŋız jetpeidı dep oilamaisyz ba?

– Bastapqyda äleumettık paraqşama tırkelmesten syrt­tai ärbır efirımdı üzbei tyŋdap, är sözımdı qadaǧalap, baqylauǧa alǧan ärıptes­terım de, meşıt jamaǧaty da, aǧymdaǧylar da, terıs piǧyldaǧylar da boldy. Ony ışınara özım bılıp, sezıp, körıp jürdım. Äsırese qoiylǧan dıni sauatty sūraqtardan, jazylǧan agressivtı pıkırlerden baiqadym. Tıptı aitqan ärbır sözım jürektıŋ süzgısınen ötıp, soǧan qarai sözımnıŋ jüretının, qūlaq asatynyn, qūptaitynyn, qoldaitynyn bıldım. Alaida maqsatym basqa edı, iaǧni äleumettık jelıdegı basqa dın ūstazdary siiaqty elden bölektenıp, daralanyp, oqşaulanyp, meşıt jamaǧatyndai, jelıde dıni jamaǧatty qūru emes edı. Menıŋ közdegenım – halyq jäne onyŋ köŋıl küiı men mūŋy boldy. Öitkenı 30 jyl boiy meşıtte qamalyp qalǧanyma ökındım, halyqtyŋ arasyna etene kırmegenıme, eldıŋ ortasynda jürmegenıme ökındım. Tek qūdaiy as pen janazaǧa ǧana baryp, halyqqa az uaqyt bölgenıme nalydym. Terıs piǧyldaǧylarmen qosa, menı bılımsız sanaityn, mensınbeitın, ūnatpaityndar, köre almaityndar, qyzǧanatyndar «tyŋdamaidy eken» dep janym tük qinalmaidy. «Jaratqan adamdy adastyrsa, ony tüzeter jan bolmas. Al Täŋır ony tüzese, şatastyrar jyn bolmas» demekşı, qolymnan kelgenşe qyzmetımnıŋ 25 jylyn solarǧa arnadym. Alaida halyq öz betımen bır betkeide qalyp qoidy. Sondyqtan maǧan halyq kerek jäne halyqqa jaqyn bolǧym keledı.

– «Adam tılınen tabady, nietıne, sözıne qarai ömırıne özgerıs äkeledı» degen pıkır aittyŋyz. Niet pen söz, tıldı qalai tüzeuge bolady, qinalǧan kezde niet būzylyp, adam baǧytynan jaŋylmas üşın ne ısteu kerek?

– «Jürek – patşa. Aǧzalar – onyŋ äskerı. Eger patşa jaqsy bolsa, äskerı de jaqsy bolady. Al eger patşa naşar bolsa, äskerı de naşar bolady» nemese «Jürek – qazan, tıl – şömış, jürekte ne bar, tıl sony alyp şyǧady» degendı babalarymyz aitsa, islam ǧūlamalary bır sözben «Niet­tıŋ mekenı – jürek» deidı. Älemnıŋ jospary jürekte qūrylǧanmen, mäselesı nietpen jüzege asady, iaǧni jürek – niettıŋ qazyǧy. Jürek toqtasa, ömır de toqtaidy. Sondyqtan keudedegı jūdyryqtai jürekke ie bolu kerek. Ol şaŋ basqan qaraŋǧy üige ainalmau kerek. Kırlengen şüberek küige tüspeu kerek. Ünemı imanmen quattalyp otyru kerek. Sonda ǧana ainalasyna nūryn şaşyp, adamdy baqytqa böleidı, iaǧni niet tüzeledı, tıl tazarady, söz dū­rystalady.

– Süzgısız, şeksız aqparat aidynynda eldıŋ köbı jaqsy menen jamandy ajyrata almai sanasyna bärın sıŋırude. Jarq-jūrq etken älemnıŋ arbauymen bırınen-bırı ozsam degen qyz-kelınşekter men er-azamattar der kezınde tūrmys qūru nemese üilenu, nekelı jar atanu, bala süiu, otbasy ūiytqysyn saqtau degen ūǧymdardan alşaq­tauda. Memleket deŋgeiınde osyǧan qarsy ıstelıp jatqan jobalar az emes. Degenmen köbınıŋ soǧan yryq bermeuı neden, jalpy osy baǧytta ne ısteuge bolady dep sanaisyz?

– Bılesız be, bızge ünemı bıreu kınälı nemese bırdeŋe syltau. Älbette, kezınde terıs saiasattyŋ yqpaly boldy. Alaida ol zaman ötıp, ömırımızden kettı. Sodan berı ordaly 30 jyl öttı, ne tyndyrdyq? Artymyzǧa qarasaq, sız aitqan şym- şytyryqtar ǧana. Qūranda «Rasynda, qandai da bır qauym öz ışınde özgermeiınşe, Alla ol qauymdy özgertpeidı…» degen Kälämda aiat bar. Mysaly, «Qazaqtyŋ toiy bıtpesın!» dep ūrandatyp, 30 jyl boiy sekırıp, biledık. Sorymyzǧa qarai, Qūdai toi men toihanany üstı-üstıne üiıp-tögıp berdı. Al «Bılım men ǧylymǧa ūmtylaiyq!» degendı estıdık pe? Qūdaidyŋ qalauy dese senbeisızder, keşegı pandemiia bolmasa, älı de şegırtkeşe jüre beretın edık. Endı es jiǧan kezde kım kınälı – Ükımet kınälı, dın kınälı, qala berdı imam-moldalar kınälı. Bärın ait ta, bırın ait, ekı-üş mäselesın ǧana aityp öteiın, iaǧni bızde dın men dästür, sodan ke­iın tärtıp joq. Nelıkten «Jetı jarǧynyŋ» iesı Täuke hanymyz kezınde dala zaŋyna şariǧattyŋ qatal zaŋdaryn engızıp, qazaqtyŋ ortaq dästürın qalyptastyrdy? Öitkenı sol kezde üş jüzdıŋ basy ydyrai bastady. Ärbır ru saltyn tyqpalap, jüzge bölınetınder jan-jaqqa tartqylap, bır-bırımen qyrqysa bastady. Bertındegı atalar zamanyn alaiyq. Ol kezde ajyrasu sirek boldy, tıptı müldem bol­mady desek bolady. Nege? Öit­kenı olarda Qūdaidan qorqatyn iman boldy. Kündelıktı ömırın bırqalyppen jürgızetın salty men dästürı boldy. Sodan keiın otbasynda, äulette, ruda, auylda, aimaqta tärtıp boldy. Atasy danagöi, äjesı aqylgöi, äke saqşy, ana küzetşı boldy. Qazır bärınıŋ orny auysyp ketken, şetınen aqyldy. «Äi» deitın äje, «qoi» deitın qoja joq. Sondyqtan ata dınımızdı köterıp, ata salty­myzdy jaŋǧyrta otyryp, elımızge tärtıp ornatu kerek. Dınsız adam säl jel tūrsa qūlap qala beretın dıŋgegı bos aǧaşpen teŋ. Bügıngı adamdar dınnen alys bolǧannan keiın köp özgerıske ūşyraǧan, ruhani älsız, ömırden şarşau, ruhani toqyrau bar. Olarǧa iman tūrǧysynda aita beru azdyq ettı, iaǧni ruhyn tazalau men emdeu qiynǧa soqty. Sol üşın janyna jaqyndau kerek boldy, jete tüsınsın dep psihologiiany meŋgerdım, älı de jalǧastyruym kerek. Onyŋ üstıne, jyldar boiy jinalǧan azdy-köptı täjıribem bar. Ony ärdaiym jetıldıru üstındemın.

– Astanadaǧy «Allanyŋ gülı» meşıtıne bas imam bolyp kelgelı elorda jamaǧatynan nendei erekşelık baiqadyŋyz? Būl meşıtte qandai da bır mäseleler bo­iynşa qūlşyna kırısken ­jūmystaryŋyz boldy ma?

– Elorda jamaǧaty menı öte jaqsy deŋgeide kütıp, qarsy aldy. Eşbır terıs qylyǧyn körsetpedı. Älı künge deiın esıgımdı tyqyldatyp, jai ǧana amandyq sūrasatyndar, ızdep keletınderdıŋ qarasy, Qūdaiǧa şükır, bar. Sūraq-saualyna şamam kelgenşe, uaqytym jetkenşe jauap beremın. Keide qatty şarşaityn kezderım bolady, keide jauap beruge mümkındık bolmai jatady, keide uaqytym tyǧyz bolady. Sonda da jamaǧattyŋ köŋılı men üşın qymbat. Tyndyrǧan ısım köp dep aita almaimyn. Jalpy meşıttıŋ jaǧdaiy jaman emes. Işkı-­syrtqy tazalyǧyna qataŋ köŋıl bölemız. Meşıt ainalasyna töselgen jer kırpışter eskırgendıkten, tügelımen jaŋaryp, qaita töseldı. Astanada päter jaldap, tapqan-taianǧanyn päter iesıne berıp kele jatqan qanşama dın qyzmetkerı bar. Solardy quantqym keldı de, Astana qalasy bo­iynşa qyz­met atqaryp jatqan barlyq dın qyzmetkerıne azyq-tülıgı men jemıs-jidegı salynǧan 500 qorap ülestırıp berdım. Meşıtımızde bırneşe jyldan berı qyzmet atqaryp kele jatqan, päterden-­päterge alty bala-şaǧasymen köşıp-qonyp jürgen ūstaz bauyrymyz­ǧa «Hareket» qaiyrymdylyq qorynan üş bölmelı päterdıŋ berıluıne küş saldym. Jamaǧattyŋ jalpy jaǧdaiy ärdaiym köŋılımnıŋ ūşynda tūrady. Iаǧni meşıtke kölıkpen keluşılerdıŋ qatary köp ekenın baiqadym. Onyŋ ışınde soŋǧy ülgıdegı kölıkterge arnalǧan elektrmen quattan­dyru qūral-jabdyǧynyŋ meşıt janynan oryn aluyn qaladym jäne ornatyldy da.

– Qūrban ait merekesın toilauda jön-joralǧy bo­iynşa halyqtyŋ köp sūraityn sūraǧy qandai?

– Būqaralyq aqparat qūraldary jariialasa da, eŋ köp qo­iylatyn sūraqtar «Qūrban ait neşe kün?», «Şektı qai künı beremız?», «Orazany qai künı tūtamyz?», «Äiel adam mal şaluǧa bola ma?», «Aruaqtardyŋ atynan mal şaluǧa bola ma?» jäne «Meşıtten qūrban etı berıle me? Soŋǧy sūraq öte jiı qoiylady.

– AQŞ saparynan qandai maŋyzdy oi tüiıp qaittyŋyz?

– Amerikanyŋ köp jerı bızge kele bermeidı, tıptı müldem ūqsamaidy, köp jaǧynan damyǧan el. Sondyqtan bolar, mūhit asyp, myŋdaǧan şaqyrymdy artqa qaldyr­ǧanda, bärıbır altyn asyqtai elımdı, keŋ-baitaq jerımdı, halqymnyŋ darhan köŋılın, qazaǧymnyŋ appaq jüregın, tıptı dalamnyŋ kökorai şöbı men jusanyna deiın saǧyndym. Ärine, keibır şaryqtap, damyp ketken tūsyn, ozyq tehnologiia­syn körgende miymda «bızde nege ondai joq?» degen «jarylys» bolady. Sonymen bırge sonda tūryp jatqan, käsıp etıp, bılım alyp jatqan örenderımızben kezdestım. Otanǧa degen saǧynyşyn bastym. Jaŋa lep beruge tyrystym. Elge qaitu şyraǧyn tūtattym.