Alaŋdatarlyq mäselenıŋ bırı – Soltüstık Qazaqstan oblysy tūrǧyndarynyŋ sany azaiyp barady. Statistika derekterıne üŋılsek, jyl saiyn osy öŋırden 40 myŋǧa juyq adam körşıles Resei Federasiiasyna qonys audarady. Sosiologtardyŋ aldyn ala jasaǧan boljamy boiynşa 2040-2050 jyldarǧa qarai atalǧan aimaqtaǧy halyqtyŋ sany 1 millionǧa deiın azaiuy mümkın.
Sözımız däleldı boluy üşın är jyldardaǧy halyq sanynyŋ kemuın salystyryp körseteiık. Mäselen, 1989 jylǧy sanaq boiynşa Soltüstık Qazaqstan oblysy halqynyŋ sany 921416 adam bolsa, 1999 jyly sanaqta – 725980 adamǧa azaiǧan, al 2003 jylǧy sanaq boiynşa – 682148 adamǧa kemıgen. Osylaişa, halyq sanynyŋ azaiuy jalǧasa beredı.
Juyrda Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı soltüstık oblystardaǧy halyq sanynyŋ kemuıne qatysty mynadai resmi aqparat jariialady: «Halyq sany barynşa azaiǧan öŋırler qataryna Soltüstık Qazaqstan (-22,1 paiyz), Qostanai (-9,7 paiyz) oblystary kıredı». Ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetı boiynşa 2024 jylǧy 1 säuırge Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy halyq sany 527,5 myŋ adamdy qūrady, sonyŋ ışınde qalalyqtar – 258,5 myŋ adam (49%), auyldyqtar – 269 myŋ adam (51%). Halyqtyŋ tabiǧi kemuı 2024 jylǧy qaŋtar-nauryzda -319 adamdy qūraǧan (ötken jyldyŋ säikes kezeŋınde – -184 adam).
Juyrda özektı mäselege qatysty Soltüstık Qazaqstan oblysynan Mäjılıske deputat bolyp sailanǧan Dmitrii Koloda men Erkebūlan Mämbetov Ükımet basşysy Oljas Bektenovtıŋ atyna deputattyq saual joldap, mäselenı oŋ şeşudıŋ naqty joldaryn ūsyndy. Osy oraida Dmitrii Kolodamen az-kem sūhbattasqan edık.
– Dmitrii Vladimirovich, elımızdegı eŋ kışkentai oblys tūrǧyndarynyŋ jalaqysy da eŋ soŋǧy orynda tūr. Jan baǧuǧa äzer jetetın mūndai jalaqymen adamnyŋ ömır süru sapasy qalai jaqsarady? Halyqtyŋ öŋırden üdere köşıp jatqanynyŋ bır sebebı de osy emes pe?
– İä, dūrys aitasyz. Soltüstık Qazaqstan oblysy tūrǧyndarynyŋ ömır sapasyn jaqsartu turaly mäsele köterıp, Ükımet basşysynyŋ atyna deputattyq saual joldadyq. Sebebı mūndaǧy klimattyq jaǧdailar, qalyptasqan äleumettık, kommunaldyq, jol infraqūrylymdary tūrǧyndardyŋ qalypty ömır süruıne talaptaǧydai jaǧdai tudyryp otyrǧan joq. Mysaly, öŋırde qysqy jylytu mausymy 7 aidan astam uaqytqa sozylady. Al öte qysqa jaz mausymynda egınşılıkpen, mal şaruaşylyǧymen tolyq ainalysuǧa, jem-şöp qoryn molynan daiyndauǧa mümkındık az. Būl öŋırge tiıstı deŋgeide gaz tartylmaǧan. Halyqty taza auyzsumen qamtamasyz etu jaiy, joldardyŋ sapasy syn kötermeidı. Mūnyŋ bärı ömır sapasyn jaqsartuǧa qomaqty qarjyny qajet eterı sözsız. Ökınışke qarai, Soltüstık Qazaqstan oblysy ortaşa ailyq jalaqy körsetkışı boiynşa respublikada eŋ soŋǧy orynda tūr. Köşı-qonnyŋ terıs saldosy saldarynan halyqtyŋ tabiǧi azaiuy köp jyl boiy jalǧasyp keledı. Onyŋ aqyry bılıktı kadrlardyŋ tapşylyǧyna, körsetıletın qyzmetter sapasynyŋ naşarlauyna äkelıp soqtyrdy. Būdan bölek, şekaralas aimaqtardaǧy adamdar sanynyŋ kürt kemıp ketuı – ūlttyq qauıpsızdık tūrǧysynan da öte alaŋdatarlyq jait.
– Joǧarydaǧy özektı mäselelerdı şeşu üşın Sız «Soltüstık koeffisientı» dep atalyp ketken 15 paiyzdyq üstemeaqyny qaita engızudı ūsyndyŋyz. Halyq sanyn köbeituge, tūrmysyn jaqsartuǧa onyŋ qandai äserı bolmaq?
– Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev terıskei tūrǧyndary sanynyŋ azaiyp ketuıne alaŋdauşylyq bıldırıp, aimaqtyq teŋsızdık mäselesın şeşu mındetın qoiǧan bolatyn. Sondyqtan mäselenı elımızdıŋ jūmys küşı artyq öŋırlerınen soltüstıkke qonys audaru baǧdarlamalary arqyly jüzege asyrumen şektelmei, halyqtyŋ sapaly tūrmysyn qamtamasyz etu qajet. Örkeniettı elder täjıribesı körsetkendei, Qazaqstanǧa ūqsas klimattyq jaǧdailarda türlı qarjylai qoldau tetıkterı körsetıledı. Atap aitqanda, belgılı mölşerde şäkırtaqy, zeinetaqy, jalaqy belgılengen. Ömır süru körsetkışın jaqsartuǧa baǧyttalǧan mūndai qosymşa qarjylai kömekter azyq-tülık, qysqy kiım-keşek aluǧa, jaryq pen jylu şyǧynyn öteuge, basqa da qajettılıkterge jūmsalady. Menıŋ oiymşa, arnaiy «öŋırlık üstemeaqy» ädıstemesın engızu täuekelı mol klimattyq öŋırlerdıŋ tartymdylyǧyn arttyrary sözsız.
– Halyq tūrmysynyŋ sapasyn köterudıŋ taǧy qandai joldary bar?
– Soltüstık aimaqtardy «kögıldır otynmen» qamtamasyz etu mäselesı sailauşylarmen, auyl şaruaşylyǧy jäne käsıporyn basşylarymen kezdesulerde jiı aitylady. Alaida gazdandyru prosesın jedeldetu, Ükımettıŋ kün tärtıbıne qoiylǧaly köp uaqyt bolǧanyna qaramastan, mäselesı älı künge deiın şeşımın tappai otyr. Bır ökınıştısı, būl jobany jüzege asyrudyŋ naqty mehanizmı de qarastyrylmaǧan. Soltüstık öŋır tūrǧyndaryn alaŋdatyp otyrǧan osy mäselelerdı jedel şeşu üşın mynadai naqty ıs-şaralar basty nazarǧa alynuy tiıs: bırınşıden, terıskei tūrǧyndary üşın arnaiy «öŋırlık üstemeaqy» baǧdarlamasy men ädıstemesın aiqyndau; ekınşıden, aimaqtardyŋ zeinet jasyndaǧy tūrǧyndaryna arnap «öŋırlık üstemeaqy» engızu mümkındıgın qarastyru; üşınşıden, jas mamandardy tartu maqsatymen koeffisientterdı eskeru; törtınşıden, Qazaqstannyŋ soltüstık öŋırlerın gazdandyru mäselesın şeşudı jyldamdatu.
