Bügınde qazaq qoǧamynda «azamattyq neke» degen tüsınık eşkımdı taŋǧaldyrmaityn boldy. Ūzaq jyl bırge tūryp, jasy 35-ten asqanda, ortada 2-3 bala bolǧanda ǧana zaŋdy nekege otyryp jatqandar jetıp artylady. Mūny olar «būl – bır-bırımızdı äbden synap baryp, aqyl toqtatqan soŋ qabyldanǧan şeşım» dep tüsındıredı.
Sürboidaqtyq sän emes
Elımızde bırın-bırı ūnatqan ekı jas 18 jastan zaŋdy nekege tūra alady. Alaida ömır bolǧan soŋ keibır airyqşa jaǧdailarda (jüktı bolyp qalu nemese ata-analardyŋ kelısımı boiynşa sot şeşımımen) qyz balaǧa 16-17 jastan da tūrmys qūruǧa rūqsat berıledı. Ärine, şaŋyraq köteru – jıgıttıŋ tek jeke basynyŋ ǧana emes, qoǧam aldyndaǧy jauapkerşılıgın eselei tüsetın eŋ maŋyzdy qadam. Sondyqtan qazaq «üilenu oŋai, üi bolu qiyn» dep bekerden-beker aitpaǧan.
Tarihqa köz jügırtsek, HH ǧasyrdyŋ basynda bızde de Ortalyq Aziia elderındei «on üşte otau iesı» dep 13-14 jastan üilendıru ürdısı bolǧan. Etnograf Nūrtaza Mälık būl turaly özınıŋ äleumettık paraqşasynda bylai dep jazady:
«Qazaqta «besık qūda» degen de bolǧan. Bırın-bırı jaqsy bıletın äuletter qyzy men ūly düniege kelgende «besık qūda bolaiyq» dep uädelesıp, tös qaǧystyryp, qūiryq-bauyr jesken de zamandar öttı. Ol kezde olar «uäde – Qūdai sözı» degendı berık ūstanǧan. Perzentterın būlai erte atastyru balalarynyŋ bolaşaǧy men otbasy berıktıgın oilaudan tuǧan ızgı niet bolsa kerek. Alaida mūny keşegı keŋes jüiesı qoldamady. Qoldamauy bylai tūrsyn, qudalady. Zertteu körsetıp otyrǧandai, ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynda jastardyŋ şaŋyraq köteruı 20-23 jasqa, al 2000 jyldary 25-27 jasqa, bügınde 30-35 jasqa deiın ösıp otyr. Būl, bızdıŋşe, zaman tudyrǧan tūrmys qiynşylyǧynyŋ äserınen boluy kerek. Osydan kelıp sürboidaqtar nemese bır-bırıne eş jauapkerşılık jüktemeitın «azamattyq neke» degen de köbeiıp otyr».
Qazaq qoǧamynda būryn äiel otbasy – oşaq qasynyŋ ūiytqysy, tıregı sanalǧan, al er adam şaŋyraqtyŋ asyrauşysy, qorǧany bop tanylǧan. Bügınde «genderlık saiasat» degendı jeleu etıp, äiel de erkekten bır kem emes, eŋbek etıp, täuelsız boluǧa ūmtylady
Astana qalasynyŋ tūrǧyny, täjıribelı därıger Aidana Jünısbek osy aitylǧan jailardy, iaǧni jastardyŋ otbasyn qūruǧa asyqpaitynyn, tıptı keibırınıŋ 35 jastan assa da, sürboidaq bolyp jüre beretının qazaqstandyqtardyŋ ömır süru jasynyŋ ūzarǧanymen bailanystyrady.
«Statistika mälımetıne nazar audarsaq, 2022 jyly el tūrǧyndarynyŋ ortaşa ömır süru jasy 74,4-ke köterıldı. Būl san 2000 jyldary 66 jas bolatyn. Bıreuler «adam jasy ūzaqtyǧynyŋ otbasyn qūruǧa qandai qatysy bar?» dep oilauy mümkın, men sızge aitaiyn, tıkelei qatysy bar. Ǧylym men tehnika qaryştap damyǧan kezeŋde jastardyŋ bılım aluǧa degen qūlşynysy artady. Qazır oqimyn degenderge örkeniettı şetelderde keŋınen esık aşyldy. Sondai-aq bızdıŋ elde jastar ūǧymy da 29-dan 35 jasqa deiın özgerdı. Mıne, osy baǧytta közqarasy qalyptasqan bozbala nemese boijetken oiǧa alǧan maqsatyn jüzege asyrmaiynşa, nekeleskısı kelmeidı. «Sanany tūrmys bileidı» degen – osy. Bılım alu, jaqsy jūmys tabu, qyzmette ösu, üilı-küilı bolu, sosyn baryp nekelesuı mümkın. Ärı mūny menıŋ jeke pıkırım dep oilamaŋyzdar. Būl – bügın taŋda qoǧamda qalyptasyp otyrǧan aqiqat» deidı ol.
Qūptarlyq bastama
Qazaq qoǧamynda būryn äiel otbasy – oşaq qasynyŋ ūiytqysy, tıregı sanalǧan, al er adam şaŋyraqtyŋ asyrauşysy, qorǧany bop tanylǧan. Bügınde «genderlık saiasat» degendı jeleu etıp, äiel de erkekten bır kem emes, eŋbek etıp, täuelsız boluǧa ūmtylady. Ärı būl tūsta näzık jandar özderınıŋ qabıletın şyŋdap ta jür. Sarapşylardyŋ pıkırınşe, jıgıtterdıŋ erte üilenuge degen qūlşynysyn tömendetıp jürgen ürdıstıŋ bırı osy tärızdı. Oqyp, jetılıp, köŋılı qalaǧan jūmysqa ornalasqan qyz endı özınen bır saty joǧary tūrǧan, oqyǧan, qarjy jaǧynan täuelsız, qyzmetı joǧary «hanzadany» ızdeidı. Jıgıt te tap sondai, tek özınen ekı-üş jas kışı «hanşaiymyn» tabuǧa yntaly. «Izdegen jeter mūratqa». Tapty – qosyldy. Bıraq aldan taǧy jaŋa kürmeulı qiyndyqtar şyqty: ata-ana, jaqyn-juyq, aǧaiyn-tuyspen tıl tabysu, barǧan ortaǧa «tastai batyp, sudai sıŋu» mäselesı. Mıne, osyndai alǧaşqy synaqtan köp jas otbasy öte almauda.
Qazır jastardyŋ keş üilenuınıŋ bır sebebı – ata-anasyna täueldı bolǧysy kelmeuınde. Kelındı şaŋyraǧyna tüsırıp, qarjylai kömektesıp otyrǧan soŋ, onyŋ ata-enesı olarǧa aqyl aitpai, baiqaǧan kemşılıgın körsetpei tūra almaidy. Ol kelınge ūnai ma, ūnamaidy. Sodan kelıp kikıljıŋ tuady. Ortada tüsınıstık bolmasa, soŋy nasyrǧa şabuy äbden mümkın.
Ötken jylǧy statistika mälımetı boiynşa elımız aiyrylysu jaǧynan körsetkışı eŋ joǧary memleketter qatarynda eken. Orta eseppen respublikada jylyna 140 myŋ neke qiylsa, sonyŋ 40-50 myŋy ekıge aiyrylatyn körınedı. Sebep ışkı jäne syrtqy faktorlar: ata-ananyŋ aralasuy, qarajattyŋ jetıspeuı, mınezderdıŋ üilespeuı, t. b.
«Jaqynda Mädeniet jäne aqparat ministrı Aida Balaevanyŋ qazaqstandyq jastarǧa nekege tūrardyŋ aldynda bır ailyq kurstan ötıp, psihologtardan keŋes alyp, «Baqytty qazaqstandyq otbasy» atty şaǧyn nūsqamalyqty oqytu kerektıgın aituy köŋılge qonady. Onda, negızınen, ekı jastyŋ jūby jazylmauy üşın ūlttyq salt-dästür men otbasy qūndylyǧyn qalai därıpteu kerektıgı jan-jaqty aitylǧan. Tıptı jas jūbailarǧa arnap elektrondyq ükımet jüiesınde beinebaian türınde şyǧarudy da ūsynuy qūba-qūp. Tek endı būl bastama naqty jüzege asady dep senemız» deidı demograf Aǧaişa Nūryşeva.
Rasynda, ekı jasqa bailanysty aitylatyn pıkırlerdıŋ bırı – otbasyn qūruǧa qyz ben jıgıttıŋ daiyndyqsyz keletını. Būǧan deiın ata-anasynyŋ közınıŋ aǧy men qarasy bolǧan boijetken endı basqa ortaǧa kelgende özın qalai ūstauy kerek, nenı kökeiıne tüiıp, nenı «elemeuı» qajet? Kelın özı tüsken üidıŋ adamdarymen mınezı, oiy, közqarasy meilınşe yŋǧailasatyndai äreketterge talpynǧany jön. Mıne, osy mäselede joǧaryda aitylǧan nekege tūrar aldyndaǧy psihologtyŋ kömegı äbden qajet boluy mümkın. Būl osy maqsatta oilastyrylǧan igı qadam dep tüsınemız.
Jūbymyz jazylmasyn deseŋız…
Būryn otbasy qūndylyǧy kelınnıŋ enenı syilauy men qaiyn ını, qaiyn sıŋlılerıne bauyrmaldyǧy, ızettıgı, atasynyŋ aldyn kesıp ötpeitın ibalylyǧy tūrǧysynda baǧalanatyn. Seksendı eŋserıp qalǧan Jämış äje aitqan bır äŋgımedegı «küieuımızdıŋ qas-qabaǧyna qarap, jūmysqa keterde şaiyn berıp, kiımın äzırlep, tap-tūinaqtai qylyp jıberetın edık. Sodan kem bolǧan joqpyz» degen sözdı qazırgı kelınderge aita almaisyŋ. Tıptı olar bır-bırın jete tüsınıp, mınezın bılıp alǧanşa nietın zaŋdy türde rastamai, bırge ömır sürudı ömır saltyna, kerek bolsa, zaman sänıne ainaldyryp jıbergendei. Düniege bala keledı, ol äieldıŋ tegın alady. Äkesı bar, bıraq zaŋdastyrylmaǧan. Būl qalai sonda? Osyny keibır bılgışter «būl – uaqyt talaby. Otbasy baqyty bır qatyrma qaǧazben ölşenbeidı. Bügın aiqailatyp toi jasap, artynan aiyrylysyp jatqandarǧa qaraǧanda mūnyŋ özı «ekı şoqyp, bır qaraudan» tuǧan oily qadam» dep qoldap jür.
«Bız būǧan üzıldı-kesıldı qarsymyz. «Bır-bırımızdı syilaimyz, aramyzda mahabbat bar» dep qanşa bürkemelegenmen, «azamattyq neke» degen – jai ǧana bırge tūrǧan adam. Ketıp qalsa, öz erkı. Eşkımge eşteŋe mındettı emes. Bır balaŋ tūrmaq, bes balaŋ bolsa da keiın baqyr tiyn ala almaisyŋ. Mūndai otbasyndaǧy ananyŋ da, balanyŋ da qūqyǧy saqtalmaidy. Qazır özımız jiı estıp jürgen otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq faktılerı osyndai otbasylardan şyǧyp jatyr. Salt-dästürımızge jat mūndai keleŋsızdıktı tübegeilı toqtatu kerek» deidı.
Jasyratyny joq, qazır qazaq qoǧamynda sürboidaqtar da köp, azamattyq neke de azaimai otyr. Al ajyrasu jaiy tıptı oilanarlyq. Būl endı jaqyn uaqytta şeşıle qalatyn mäsele emes. Öitkenı el ışınde pıkır aluandyǧy basym. Keibır psiholog-sarapşylar «jastar 25 jastan aspai üilenbeuı kerek» deidı. Nege deseŋız, statistika boiynşa köbıne «sätsız nekege» ūşyraityndar – 18 ben 25 jas aralyǧyndaǧy jūp qūrǧandar. Būl – bügınnıŋ statistikasy. Degenmen otbasyn saqtap qaluǧa, şaŋyraqty şaiqaltpauǧa ǧasyrlar boiy qalyptasqan ūlttyq tärbie men qazaqy ǧūryptaǧy otbasy qūndylyǧyn därıpteudıŋ, ony keŋınen nasihattaudyŋ tälımdık te, tämsıldık te, ǧibrattyq ta ülgısı zor ekenı anyq baiqalady. Sondyqtan jastar uaqytynda jūp bolyp, otbasyn qūruy kerek. Ol – ömırdegı eŋ maŋyzdy qūndylyq. Onyŋ ornyn eşkım de, eşteŋe de almastyra almaidy.
