Ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldary sovet ökımetı halyqqa jaqyndau maqsatynda bır kezderı jıbergen astamşylyǧy men tarihi ädıletsızdıgın «bılmestıkpen» bırtındep äşkerelei bastady. Bır jaǧynan osy kezeŋdegı ekonomikalyq daǧdarys alyp memlekettıŋ ötkenıne qaita üŋıluge mäjbürledı. Kömeskılene bastaǧan derekter jariia etılıp, jasyryn äzırlengen jinaqtarǧa (samizdat) sūranys artty. İdeologiia maidanynda jar jaǧalap jürgender toqyrau tabiǧatyn tüsınbei älekke tüstı. Öitkenı olar qoǧamnyŋ köŋıl auanynan, ūlttyq sana serpılısınen müldem habarsyz edı. Ony laiyqty ärı jete baǧalau üşın jaŋaşa oilap, batyl özgerıstı bastau qajet edı. Al halyq uaqyt talabyna beiımdelu jolyn taŋdaǧan-dy.
Sondyqtan tarihymyzdyŋ köpşılıkke beimälım tūstaryn, şaŋ basqan «aqtaŋdaq» betterın aşuǧa jappai ūmtylys paida boldy. Äsırese, joǧary oqu oryndaryndaǧy studentter ortasynda, türlı üiırmelerde, jiyndar men qauymdarda atalǧan taqyryp jiı talqylana bastady.
Sol kezderı az taralymmen jaryq körgen tarihi basylymdar, köne, sirek kıtaptar qoldan qolǧa ötıp, el arasyna rotaprint ädısımen jasalǧan köşırmeler köptep tarady. Kökıregı oiau jūrt är jerden tam-tūmdap oqyǧanyn da jasyrmaityn. Ärine, ondai tuyndylardy közı qyraǧy senzura süzgısı bır kertıp alsa, tyŋ tyŋdap, ız aŋduşylar tūtas tirajyn jinap turap tastaityn. Soǧan qaramastan, qūndy kıtaptardyŋ azyn-aulaq bölıgı türlı jolmen saqtalyp, keiıngı ūrpaqqa jetıp jatty.
Al auyzdan auyzǧa köşıp jürgen tereŋ tarihty, töl şejırenı, bırqatar halyqqa qatysty oqiǧalardy köpşılıktıŋ jadynan öşıru mümkın emes edı. Būl jönınde Lev Gumiliovtıŋ: «Jad qana uaqytty ötkenge, qazırge, bolaşaqqa böledı. Solardyŋ ışınen ötkenı ǧana şyn» dep jazǧany bar.
Sondai şyn, saliqaly äŋgımelerden bırşama habary bar KazGU-dıŋ studentı, Semei oblysy (qazırgı Abai) Qarauyl auylynda tuyp-ösken bolaşaq jurnalşy, bızdıŋ kurstas dosymyz Beibıt Saparalin 20 jasynda Leningrad qalasyna baryp, äigılı Lev Nikolaevich Gumiliovpen kezdesedı. Arnaiy baryp, üiın, päterın ızdeuı – jeke äŋgıme. Äuelı qalalyq adres biurosyna baryp sūrau salady, arnaiy anyqtamalyqtan bır emes, ekı üi telefon nömırın tauyp alǧan soŋ, künı boiy kezegımen terıp, habarlasyp ala almaidy. Bolmaǧan soŋ, adrespen ızdep, ǧalymnyŋ tūratyn mekenjaiyna baryp, qoŋyrauyn basady. Esıktı Lev Nikolaevichtıŋ özı aşypty. Bekeŋ özın jönımen, asyqpai tanystyrady. Alystan ızdep kelgen jap-jas jıgıttıŋ yntasyna, sūraqtaryna riza bolǧan ǧūlama erekşe quanyp qalady. Aqyndar otbasynda düniege kelgen äigılı tūlǧa, etnos, etnogenez ūǧymynyŋ tüp-tamyryn, passionarlyq qasiettıŋ negızın älemge aiqyndap bergen zertteuşı, aŋyz adam – Lev Nikolaevich Qazaq universitetı jurnalistika fakultetınıŋ jıgerlı studentıne emen-jarqyn sūhbat beredı.
Būl kezde keŋestık türkı düniesınde L.N. Gumiliovtı syrttai tanymaityn oqyǧan jūrt sirek edı. Onyŋ ǧylymi kösemsöz (publisistika) janryndaǧy eŋbekterı oqylymy köp ǧalym därejesıne kötergen-dı.
Şyndyǧynda, tarihi üderıstıŋ zaŋdylyǧyn ūqtyratyn äigılı passionar teoriiasynyŋ avtory da Lev Gumiliov bolatyn. Onyŋ paiymdauynşa, tabiǧattaǧy geografiialyq jäne klimattyq jaǧdailardyŋ qūrǧaqşylyq nemese ylǧaldyŋ tym köbeiıp ketuı – passionarlyqtyŋ qainar közı. Osynyŋ negızınde ol Ortalyq Aziia, Rus halyqtarynyŋ Altyn Ordamen qarym-qatynasy tarihyn jaŋa tūrǧydan qaita qaraudy ūsyndy. Passionarlyq – belsendı qyzmetke qūlşynys, mädeni, ideologiialyq, filosofiialyq jüielerdı damytudyŋ özegı. Ǧalym osylai deidı.
Tabiǧi-äleumettık fenomen sanalatyn etnos, superetnos belgılı bır öŋırde örkeniet qalyptastyratynyn, al passionarlar būrynnan bar ömır süru şarttaryn özgertu üşın qoǧammen qaqtyǧysqa tüsetının, ideologiiasyn batyl engızıp, jaqtastaryn köbeite beretının däleldedı.
Barşa qoǧam passionarlyqqa ärdaiym mūqtaj bola bermek. Sondyqtan mūndai taǧdyrşeştı talqy, tūjyrym – örkeniettıŋ damuy üşın qaşan da kökeikestı küiınde qalmaq.
Osy jäne özge mäselelerdı Lev Gumiliov kıtaptarynan tereŋırek oquǧa bolady. Eŋ qyzyǧy, student Saparalin osyny Leningradqa baryp, avtordyŋ öz auzynan estıp qaitty.
Beibıttıŋ Euraziia tarihynyŋ bılgırıne ekınşı ret sälem beruınıŋ sätı araǧa ekı jyl salyp, özı diplom alatyn 1984 jyly qysta tüsedı.
Ǧalymnyŋ jūbaiy – suretşı Natalia Simonovskaia tösek tartyp jatsa da, küieuınıŋ jaŋadan şyqqan kıtabyn belgılı akademik-professorlarǧa arnaiy jıberuın esıne salyp jatqanyn estıgen Beibıt sözge kelmesten öz kömegın ūsynady. Lev Gumiliovtı jetekke alyp, jaqyn jerdegı poşta bölımşesıne barady. Asqan ūqyptylyqpen resımdep, bırneşe dostaryna, ärıptesterıne banderol jıbergen soŋ, aqsaqaldy qaita üiıne jetkızıp salyp, ǧalymnyŋ batasyn alady.
Öz elınde emes, ǧūndar ūrpaǧy önıp-ösıp jatqan özge elderde syi-qūrmetke bölenetının sezgendei äŋgıme örbıtkenı Beibıttıŋ esınde qalypty. Ol jaidan-jai emes edı.
Lev Nikolaevich Leningrad memlekettık universitetıne oquǧa tüsıp, türlı sebeppen ekı ret oqudan şyǧyp qalady. Al diplomdyq jūmysyna Orta Aziianyŋ qyştan qūiylǧan statuetkalary taqyrybyn taŋdaidy. Türık, täjık tılderın öz betınşe oqyp-üirenuı onyŋ airyqşa yjdahatyn körsetedı. Odan soŋ 1946 jyly KSRO Ǧylym akademiiasy Şyǧystanu institutynyŋ aspiranturasyna qabyldanyp, köp ūzamai odan da şyǧarylady. Al 1948 jyly özı oqyǧan Leningrad universitetınde «Alǧaşqy türkı qaǧanatynyŋ egjei-tegjei saiasi tarihy» atty dissertasiia qorǧap, tarih ǧylymynyŋ kandidaty atanady. Jas ǧalym eŋbek jolyn KSRO halyqtary Etnografiialyq muzeiınde aǧa ǧylymi qyzmetker bolyp bastaidy. Alaida 1949 jyldyŋ küzınde «antisovettık qyzmetpen ainalysqany üşın» aiyptalyp, 10 jylǧa sottalady. Äuelı Qazaqstanda Qaraǧandy oblysyndaǧy Şerubai – Nūra lagerınde, odan keiın Resei aumaǧynda jazasyn öteidı. Basynda 1956 jyly qylmys qūramynyŋ bolmauyna bailanysty türmeden bosatylsa, keiın 1975 jyly tolyq aqtalyp şyǧady. Memlekettık Ermitajǧa kıtaphanaşy, laborant bolyp jūmysqa ornalasady. Kezınde aiaqtap ülgermegen «Ejelgı türıkter. Ejelgı jäne orta ǧasyr şegındegı Ortalyq Aziia tarihy (VI-VIII ǧasyrlar)» atty doktorlyq dissertasiiasyn qorǧaidy. 1974 jyly ol ekınşı doktorlyq dissertasiiasyn «Etnogenez jäne Jer biosferasy» atty taqyrypta geografiia ǧylymynan qorǧap şyǧady. Alaida ony Joǧary attestasiialyq komissiia bekıtpei tastaidy. Lev Gumiliovtıŋ ejelgı Rus tarihy turaly gipotezalaryna, sonyŋ ışınde «İgor jasaǧy turaly söz» poemasynyŋ tarihi jelısıne tüsınık bergende, akademiialyq ǧylym ökılderı öre türegelıp, qarsy şyǧady. Aitqandai, ol osy taqyrypty keiın öz betımen zerdelegen Oljas Süleimenovtıŋ äkesı – Omarmen aidauda, lagerde bırge bolǧanyn da Oljasqa «AZiIа» ideiasyn ūsynǧanyn da Beibıtke aitqan eken. Lev Gumiliovtıŋ tarihty tereŋınen qozǧap jazǧan 12 monografiiasy älı künge deiın pıkırtalas tudyrady. Ǧalymdy ötken däuırdegı şym-şytyryq oqiǧalar qyzyqtyrdy, 40-tan astam etnostyŋ tarihyn tūtas zertteuge küş saldy. 1990 jyly ol jürek talmasyna ūşyrap, ekı jyldan keiın 80 jasynda dünieden ozdy.
Esımın este qaldyru maqsatynda Sankt-Peterburg universitetınde Lev Gumiliovtıŋ muzei-kabinetı jasaqtalyp, Kolomenskaia köşesınde özı tūrǧan üige memorialdyq taqta ornatylǧan.
Al 2005 jyly Qazan qalasynyŋ myŋjyldyǧyn atap ötu kezınde oǧan eskertkış ornatyldy. Bır qyzyǧy, däl sol orynǧa basynda I Piotrdıŋ eskertkışın tūrǧyzu josparlanǧan. Bıraq tatar ziialylary öz astanasynan Lev Gumiliov eskertkışın körgısı keldı. Sol üşın kürestı de. Aqyry solai boldy.
Onyŋ tūǧyrynda: «Ömır boiy tatarlardy jaladan qorǧaǧan orys adamyna» (Russkomu cheloveku, vsiu jizn zaşişavşemu tatar ot klevety) dep oiyp jazylǧany köp syrdan habar berıp tūrǧandai…
Aty mäşhür oqymystynyŋ taǧdyry, san tarau soqpaǧy bızdıŋ elımızben de tüiısıp jatady. Almatyǧa bırneşe märte keldı. Ol araǧa jyldar salyp Qazaqstannyŋ täuelsız el bolatynyn boljap kettı. Kenesary turaly da taŋdauly oi aitty.
1996 jyly Astanada Euraziia ūlttyq universitetı aşylǧanda, qazaq halqy osy oqu ornyna özın euraziiaşyl sanaǧan ülken ǧalymnyŋ, geograftyŋ, arheologtıŋ, tarihşynyŋ, jazuşynyŋ esımın berdı.
Osy eldık ortaq ıste Beibıttıŋ eŋbegı baryn eşkım joqqa şyǧara almaidy. Onyŋ sūhbaty, ǧalym turaly jazǧandary zaia ketpedı. Ūlt tanymyn, mälımetın arttyrdy.
Qazaqta Lev Gumiliovpen jolyqqan sanauly ǧana tūlǧa bar (A.Seidımbek, Ǧ.Şalahmetov t.b.). Sonyŋ bırı bızdıŋ dosymyz Beibıt ekenıne maqtanamyz.
Jalpy, sol kezde bolaşaqta jurnalşy boludy armandaǧan bır top talapty jıgıt – Beibıt, Şämşı, Erkın, Nūrtöre, Jüsıpbek, marqūm Altynbek pen Beibıt Qūsanbek, taǧy basqalar (syrahanaǧa barmaǧandyqtan, ünemı kıtaphanada jüretındıkten syrtymyzdan «sopylyq baǧyttaǧy jurnalister» deitın) bırge oqydyq. Sabaqqa bırge daiarlanyp, oqyǧan-toqyǧanymyzdy bölısuşı ek. Oqu ozattary («avtomat» ülgerımdegıler) ärbır semestrden keiın el ışıne tanymdyq saparǧa şyǧuy qalypty jaǧdai-tyn. Sol ıstıŋ bastamaşysy da Beibıt Saparalin bolatyn. Ondaǧy maqsat – eldıŋ är qiyrynan Qazaq memlekettık universitetıne jinalǧan jastardyŋ tuǧan jerıne, auylyna qonaqqa baryp qaitu emes, sondaǧy tarihi jerlerdı aralap, jūrtpen, ataqty adamdarmen jaqyn tanysu edı. Studentke köp şyǧynnyŋ qajetı joq, qazaqtyŋ dastarqany eşkımdı de aş qaldyrǧan emes. Al jatyn üidıŋ jaǧdaiyn aitsaq, qazırgı qymbat qonaq üiıŋızdıŋ jūldyz sany jetıŋkıremei qalatyn. Öitkenı ümıt artyp, ükılegen oqudaǧy balasyn saǧynǧan ata-ananyŋ, tuys-tuǧannyŋ nietı men mahabbaty bärımızge bırdei jetıp, tıptı artylyp jatatyn. Qazır «bügıngı studentter arasynda osyndai eltanu sapary bar ma eken?» dep te oilanasyŋ. Bolsa – jaqsy, bolmasa nasihaty kerek-aq.
Bır sūhbatynda Lev Gumiliov: «Ömırge qūştar jan (otansüigıştıkpen, reformatorlyqpen, ǧylymi qyzmetpen, tıptı önermen ainalysqan adam) özınıŋ otbasyna, bailyǧyna, tabysyna, tıptı densaulyǧyna da köp köŋıl böle bermeidı. Osynyŋ bärın qūrban etse de, ol baqytty!» degen eken. Bızdıŋşe, passionarlyqtyŋ mänı men küş-quaty da osynda.
Bızge sondai tūlǧalar, azamattar qajet!
Darhan MYŊBAI
