Menıŋ ömır jolymda jai aralas-qūralas emes, erekşe ız qaldyrǧan aǧalarymnyŋ bırı de, bıregeiı de – Oŋalbek Säpiūly! Qarapaiym qoişydan qairatkerlıkke deiın sozylǧan ömırdastany bar azamat biyl seksennıŋ seŋgırıne köterılıp otyr. Astanada tūrady. Elordanyŋ Aqmola öŋırıne qonys audaryp, köşıp keluıne tıkelei atsalysqan adam. Ol kezde respublika Parlamentı Senatynyŋ deputaty edı. Jai deputat emes, eŋ bedeldı deputattar sanatynan oryn alǧan-dy. Öitkenı Oŋalbek aǧa adaldyqty tu etken, ötırık pen jaǧympazdyqqa jany qas, jemqorlar men jebırlerdı janyna juytpaityn tektı tūlǧa retınde tanyldy. Al, būǧan deiın…
…1979 jyly Almatydaǧy universitettıŋ jurnalistika fakultetın oidaǧydai aiaqtaǧan būl paqyryŋyz özınıŋ tuǧan topyraǧy – Syr elıne oralyp jatqan şaq. Respublikalyq «Bılım jäne eŋbek» jurnalynyŋ bas redaktory Abdul-Hamit Marqabaev aǧamyz jūmysqa şaqyryp, jauapty qyzmetke būiryq şyǧaryp qoisa da, eldegı otbasylyq jaǧdaiǧa bailanysty, keşırım sūrap, jolǧa şyǧyp ketken ek. Pälı dese, söitken būl paqyryŋ eldegı audandyq gazetten de oryn taba almai ekı-üş ai bosqa sendeler me! Aqyry, Qyzylordanyŋ däl tübındegı Tasböget poselkesınde (Syrdariia audanynyŋ ortalyǧy) şyǧatyn «Syrdariia» gazetıne äzer dep, onda da ekı ai merzımge synaqpen jūmysqa alyndyq qoi, ne kerek. Jä, būnyŋ bärın ne üşın täptıştep aityp jatyrmyz? Sol alaqandai gazettıŋ otymen kırıp, külımen şyǧyp jürgen şaǧymyzda bır joly audandyq komsomol komitetınıŋ kezektı konferensiiasy ötkızıldı. Kım bergenın qaidam, jiynda söz söileuşıler tızımıne audandyq gazettıŋ bastauyş komsomol ūiymynyŋ jetekşısı dep menı de jazypty. Amal qanşa, atym atalǧan soŋ, söileuım kerek qoi. Mınbege köterılıp, audan jastarynyŋ arasynda mädeni-köpşılık jūmystary jolǧa qoiylmaǧan, komsomol ūiymdary būǧan asa köp män bermeidı degen sekıldı syni pıkırlerımdı aşyq aityp saldym. Söitsem, būl konferensiiaǧa oblystyq jastar ūiymynyŋ basşysy Oŋalbek Säpiūly qatysyp otyr eken. Qysqasy, jiyn aiaqtalǧan soŋ ol kısı menı şaqyryp alyp «bızge jūmysqa auys» dedı. Jauabymdy da kütpesten «erteŋ menıŋ jūmys ornyma kel, qalǧanyn sosyn söilesermız» dep tüiındedı de, jyly qabaqpen şyǧaryp salǧan-dy. Osylaişa, «jalyndy jurnalist» bolam dep alqynyp jürgen paqyryŋyz oilamaǧan jerden komsomol qyzmetkerı bolyp şyǧa keler me?! Ärine, oblystyq komsomol ūiymynda basqa sala emes, özıme etene jaqyn nasihat jäne mädeni-köpşılık jūmystarymen ainalystym. Bıraq, nesın jasyraiyn, mūndai jūmysta täjıribem öte az, talai-talai sürındık, qatelıkter de jıberıp jattyq. Sondaida Oŋalbek aǧa tıkelei şaqyryp alyp, äuelı aiamai bıraz sılkılep, aiaǧynda aqylyn aitatyn. Bırte-bırte ol kısınıŋ ömır jolyna qanyǧa tüstım. Qyzylordaǧa Almatydan emes, sonau Mäskeudıŋ özınen kelgen körınedı. Bükılodaqtyq komsomol ūiymynda auyz toltyryp aitarlyqtai jauapty qyzmette bolǧan eken. Qarapaiym qazaq jıgıtınıŋ Keŋes Odaǧynyŋ bas qalasynda, öŋkei orystyŋ häm orystıldılerdıŋ ortasynda özın körsetıp, abyroimyn qyzmet ısteuı taŋqalarlyq jaǧdai. Tıptı bedelı de zor bolǧan syŋaily. Keide öz kabinetınde jinalys ötkızıp jatqanda Mäskeuden bır tanysy telefon soǧa qalsa, onymen orysşa äzıl-qaljyŋyn aita otyryp-aq, oblys üşın asa maŋyzdy keibır şarualardy äp-sätte şeşıp alǧan kezderınıŋ de kuäsımız. Ötken ömırı jaily äŋgımesın tyŋdasaŋ, taŋdanbasqa amalyŋ qalmaidy. Syr öŋırınıŋ Jaŋaqorǧan audanyna qarasty Qojakent degen kışkentai auylda, qarapaiym kolhozşy Qūdaibergenūly Säpi men Äbışqyzy Ūrqiia apamyzdyŋ otbasynda 1944 jyldyŋ 11-qaŋtarynda jaryq dünie esıgın aşypty. Jas künınde tektı äjesı, aqynjandy ana Ötepqyzy Zūlhiianyŋ arqasyna mınıp, erkelep ösıptı. Sodan da bolar, Oŋalbek aǧa qazaqtyŋ köne sözderı men maǧynaly maqal-mätelderın öte köp esınde saqtaǧan, söilese tögıle jöneledı. Osyndaǧy tömengı synypty täuır aiaqtap, ary qarai audan ortalyǧyndaǧy malşylardyŋ balalaryna arnalǧan mektep-internatta jatyp oqidy. Oquyn aiaqtaǧan soŋ, dereu bılım jolyna tüspei, jastyq köŋıl qalauymen qoi baǧatyn brigadaǧa jazylady. Qoişylyq ömırdı bastaidy. «Qazaqtyŋ ata käsıbınıŋ dämın erte tattym» der edı aǧa. «Men jas künımnen qara qoimen söilestım, olardyŋ tırlıgı maǧan etene jaqyn!» Arada ekı jyl ötkende audandyq komsomol ūiymy jas jıgıttıŋ boiyndaǧy jalyn atqan jıgerdı baiqap, joǧary oqu ornyna joldama beredı. Oŋalbek aǧa Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy pedagogika institutyna tüsıp, ony üzdık aiaqtaidy da, rektorattyŋ ūiǧarymymen sol oqu ornyndaǧy komsomol ūiymyna basşylyq jasauǧa şeşım şyǧypty. Jastarǧa jetekşılık jasap häm jastarmen qoian-qoltyq jūmys jasau, mıne, sol kezden bastau alyp jatyr. Odan soŋ Şyǧys Qazaqstan oblystyq komsomol ūiymynyŋ hatşysy, Bükılodaqtyq komsomol ūiymynyŋ jauapty qyzmetkerı, al 1977 jyldan – Qyzylorda oblystyq jastar ūiymynyŋ bırınşı hatşysy bolyp taǧaiyndalypty. Tap osy kezeŋde bız de jaǧalap, dälırek aitqanda, özınıŋ şaqyruymen, aǧanyŋ qaramaǧyna qyzmetke kelıp qalsaq kerek. Osynau jyldar men üşın de ülken ömır mektebı bolǧanyn bügıngı künı erekşe atap aitar edım.
Oŋalbek aǧanyŋ boiynda ekı-üş türlı erekşe adami (bälkım, qazaqi) qasiet bar: söilese sözge şeşen, aǧytylyp aitady, tögılıp söiledı, jüregıŋdı dır etkızedı; jazsa jazuy jüielı, oiy ornyqty, sanaŋa säule qūia tüsedı; eŋ bastysy, ol ūlt ruhaniiatyna meilınşe janaşyr jan; qazaq aqyn-jazuşylaryn oqyp qana qoimaidy, tılekşı boluy öz aldyna, oǧan qosa köbısımen äzıl jarastyryp, tonnyŋ ışkı bauyndai syilasa bıldı
Oŋalbek Säpiūly oblys komsomol ūiymyn basqarǧan jyldary köptegen bastamalar köterdı, jastardy jaŋa ısterge jūmyldyrdy, jas ta alǧyr kadrlardyŋ ösıp şyǧuyna tıkelei yqpal ettı. Mysaly, keiınırek respublikaǧa esımderı bek tanymal bolǧan Qyrymbek Köşerbaev, Biǧali Qaiypov, Bolat Orazov, Gülsara Altynbekova, Keŋes Mahanbetov, Erǧali Aldoŋǧarov, Zauyr Aqdäuletov, Mahmūt Nälıbaev, Marat Esenov, t.b. Oŋalbek aǧany ūstaz sanaidy.
Būdan soŋǧy ömır joly da sanamyzda sairap tūr: Mäskeudegı qoǧamdyq ǧylymdar akademiiasynda tyŋdauşy bolyp, ony qyzyl diplommen aiaqtap, qaitadan Syr öŋırıne oralyp, ekı-üş audandy basqaruy, oblystyq partiia komitetınıŋ ideologiia jönındegı hatşysy qyzmetı – barlyǧynda da ızdenımpaz, talapşyl jäne baiqampaz basşy retınde ız qaldyrǧanyn bükıl el bıledı. 1997 jyldan bastap respublika Parlamentıne halyq qalaulysy bolyp sailanyp, būdan bylaiǧy qyzmetı täuelsız elımızdıŋ asa zäru zaŋdaryn talqylau, jetıldıru jäne kerek uaqtysynda qabyldau baǧytynda bolǧan-dy. Ras, jalǧyz deputat bar mäselenı şeşe almas, bıraq sauatty deputat qai kezde de sauatsyz zaŋdardyŋ ömırge joldama aluyna tosqauyl qoia alady. Būl rette Oŋalbek aǧa özı aitatyndai, eşqaşan el müddesıne, halyq igılıgıne qiǧaş keletın zaŋdarǧa qoldau körsetken emes, kerısınşe ondai şikı qūjatty baiqasa, eşkımnen taisalmai, qos qolyn kötere qarsylyq jasai aldy, oǧan batyldyǧy jettı. Sosyn da el qūrmetıne bölengen künı keşegı abyz aǧalarymyz Salyq Zimanov, Sūltan Sartaev, Şerhan Mūrtaza, Äbış Kekılbaev, Amangeldı Aitaly, t.b. jolymen jürdı, maqsattas boldy, el keleşegıne alaŋdady. Parlament qabyrǧasynda ötken, belgılı bır zaŋ jobasy ainalasyndaǧy qanşama talas-tartystar jaily, ondaǧy Oŋalbek aǧanyŋ ötımdı pıkırlerı jaiynda keŋınen tolǧap aitsa da bolar edı, alaida ondai «saiasi saiys» äŋgımesın keiınge şegere tūralyq.
Oŋalbek aǧa önegelı otbasy iesı, jeŋgemız Zada ekeuı ūl-qyz tärbielep, äldeneşe nemere süiıp otyr. Ūly Erkebūlan qazırgı kezde Qazaqstannyŋ Türkiiadaǧy elşısı qyzmetın abyroimen atqaruda. Özı zeinet jasyna şyqsa da köŋılı sergek, ünemı elımızde jäne älemde bolyp jatqan saiasi-mädeni jaŋalyqtarǧa eleŋdep otyrady. Jaqynda Oŋalbek aǧanyŋ qara şaŋyraǧyna bardym. «Seksen jasyŋyz da taqap qaldy, atap ötken jön emes pe?» dep sūrap em, basyn şaiqady. «Bükıl eldı şulatyp, dürkıretıp atap öterdei halqyma nendei aituly eŋbek sıŋırdım, qarapaiym ǧana ǧūmyr keşkem joq pa» dep, jyly jymidy. «Keiıngı ūrpaq qazaq ışındegı qazırgı közı tırı ideologtar tobyna sızdı de qosyp aitady» dedık. Aǧamyz bylai dedı: «Naǧyz ūlt ideologiiasynyŋ qamşygerı keşegı Öz-aǧaŋ, Özbekälı Jänıbek edı ǧoi, aty köp atalmai jür, toilaǧyş el sol kısını jylda eske alyp otyrsa artyq bolmas edı» dep qaiyrdy. Qarapaiym bolu degen, asyly, osy bolar! Qazırgı uaqytta ne bıtırgenınde şaruasy joq, seksen tūrmaq eluı men alpysyn, tıptı qyryq jasyn da asta-tök atap jatqandar az ba? Bıreudıŋ quanyşyn qyzǧanu emes, bıraq ūlan-asyr toi jasau üşın de äuelı būǧan halqym qalai qaraidy dep oilanyp qoisa, ä? «Ary ketse, eŋ jaqyn dostarym men tuǧan-tuysty, özderıŋdei ınılerımdı jinap, elu-alpys kısıge dastarqan jaiyp, ata-babama qūran arnasam dep şeştım» dedı oilana söilep.
Oŋalbek aǧanyŋ boiynda ekı-üş türlı erekşe adami (bälkım, qazaqi) qasiet bar: söilese sözge şeşen, aǧytylyp aitady, tögılıp söiledı, jüregıŋdı dır etkızedı; jazsa jazuy jüielı, oiy ornyqty, sanaŋa säule qūia tüsedı; eŋ bastysy, ol ūlt ruhaniiatyna meilınşe janaşyr jan; qazaq aqyn-jazuşylaryn oqyp qana qoimaidy, tılekşı boluy öz aldyna, oǧan qosa köbısımen äzıl jarastyryp, tonnyŋ ışkı bauyndai syilasa bıldı, bırtalaiyna qolynan kelgen kömegın aiamady, tūrmystyq jaǧdaiynyŋ dūrystaluyna, tiıstı marapat aluyna deiın aralasty, bıraq onysyn būldaǧan joq. Mysaly, aqyn İran-Ǧaiyp, suretşı Qaiyrbai Zäkırov, jyrau Almas Almatov, jeztaŋdai änşı Lena Äbdıqalyqova, taǧy basqalardyŋ öner jolyna aqjaima tösegen – Oŋalbek aǧa. Äbış Kekılbai aǧam bırde dastarqan üstınde «Oŋalbek keşegı Özbekälı Jänıbek salyp ketken jiektı joldyŋ joqşysyndai azamat qoi» dep edı.
Bız būdan asyryp ne aita alarmyz? Aman bolyŋyz, asyl aǧa!
Joltai
JŪMAT-ÄLMAŞŪLY,
jazuşy-dramaturg
