Älemdegı kıtapty eŋ köp oqityn ūltty bılesız be? Būl saualǧa kez kelgen adam «iä, bılemın» dep jauap beredı. Öitkenı, internetke kırıp, «kıtapty eŋ köp oqityn el» dep jazsaŋyz, bırneşe reitingter aldyŋyzdan şyǧady. Mäselen, 2023 jyly NOP World kompaniiasynyŋ sarapşy-mamandary «älemdegı kıtapty eŋ köp oqityn el – Ündıstan» degen tūjyrym jasaǧan.
Ündıler aptasyna 10 saǧat 42 minut şūqşiyp kıtap oqidy eken. Odan keiıngı orynda bır aptada 9 saǧat 24 minut kıtap oqityn tailandtyqtar, üşınşı orynda – 8 saǧat ruhani jetıluge köŋıl böletın qytailar tūr. Būl reitingtegı ondyqqa filippinder (7,6 saǧat), mysyrlyqtar (7,5 saǧat), chehtar (7,4 saǧat), reseilıkter (7,1 saǧat) jäne şvedter, fransuzdar, arabtar, vengrler, gonkongtyqtar kıredı. Bıraq qazaqtar joq. Būdan bölek reitingter köp. Olardyŋ bırınde älemdegı eŋ köp kıtap oqityn ūlt dep Reseidı, ekınşı bıreuınde Qytaidy, üşınşısınde Japoniiany körsetedı. Sonda qazaqtardyŋ būl ondyqtaǧy ūlttardan qai jerı kem? Bız qaitsek kıtap oqityn ūltqa ainalamyz degen saualǧa özımızşe taldau jasap köreiık.
Oqu mädenietınıŋ nasihaty kem
Jyl saiyn älemdegı 40-tan asa memleket 14 aqpanda Halyqaralyq kıtap syilau künı degen merekenı atap ötedı. Būl künı adamdar jaqyndaryna, dostaryna, tıptı köşede kezdesken böten adamdarǧa kıtap syilaidy. Kıtaphana, mektep, meşıt, balalar üiıne kıtap ötkızıp, kıtapqūmarlardy quantady. 2012 jyldan berı atalyp ötetın būl kün – tehnologiia ǧasyrynda da qaǧaz kıtaptyŋ qūny eşqaşan joiylmaitynynyŋ dälelı.
Aituly datanyŋ qarsaŋynda elımızdegı Qoǧamdyq saiasat instituty kıtap oquǧa qatysty statistikalyq derek jariia ettı. Köŋılge qaiau tüsıretın jait, oqylǧan kıtaptardyŋ sany turaly sūraqqa ärbır 4-şı respondent (26,5 paiyzy) soŋǧy 1 jylda kemınde 1 kıtap oqyǧanyn aitypty. Müldem kıtap oqymaimyn dep saualnamaǧa jauap bergenderdıŋ 52 paiyzy (!) oquǧa uaqytym joq dep aǧynan jarylǧan. Respondentterdıŋ 21,1 paiyzy kıtap oqu degendı ūnatpaitynyn jasyrmaǧan. Qyzyqty derektıŋ bırı, sūraqqa jauap bergen adamdardyŋ 26,5 paiyzy soŋǧy bır jylda orta eseppen 5 kıtap oqyǧanyn aitqan. Eŋ köp kıtap oqityn aimaqtardyŋ qataryna Şyǧys Qazaqstan (ortaşa eseppen 10,6 kıtap), Soltüstık Qazaqstan (6,95 kıtap) jäne Aqmola (6,34 kıtap) oblystary kırgen. Eŋ az kıtap oqyǧandar Şymkent qalasynyŋ (3,8 kıtap), Ūlytau (3,7 kıtap) jäne Jetısu (3,59) oblysynyŋ tūrǧyndary bolyp şyqqan.
Zertteu avtorlary atap körsetkendei, elımızdegı aǧa buyn ökılderı köbırek kıtap oqidy (61 jas jäne odan joǧary, jylyna orta eseppen 6,2 kıtap). Äielder er-azamattarǧa qaraǧanda säl köbırek oqidy, qala tūrǧyndary auyl tūrǧyndaryna qaraǧanda jiırek, bıraq jalpy toptar arasyndaǧy aiyrmaşylyq şamaly. Basqa eldermen salystyratyn bolsaq, mysaly fransuzdar men kanadalyqtar jylyna 17 kıtap, amerikalyqtar – 12 kıtap, kärıster 11 kıtap oqidy eken. Fransuzdar men kanadalyqtar körsetkışı Qazaqstanmen salystyrsaq, ortaşa eseppen 3,4 esege köp, al amerikalyqtardıkı 2,4 esege, kärısterdıkı 2,2 esege artyq.
Qoǧamdyq saiasat institutynyŋ mamandarynyŋ pıkırınşe, elımızdegı oqu belsendılıgınıŋ tömendıgı kıtap oqu mädenietınıŋ nasihatynyŋ kemdıgınen bolyp otyr. Atalǧan qoǧamdyq ūiymnyŋ sarapşysy Azamat Aqataev tek sifrlyq tehnologiialar ǧana kıtap oqudyŋ belsendılıgın tüsıruge sebep bolmaǧanyn aitady.
«Qazır Qazaqstanda kıtaphanalar tapşylyǧy mäselesı de bar. 1995 jyldan berı olardyŋ sany 2 esege deiın azaidy. Otandyq kıtap basyp şyǧaru ısı alǧa baspai tūr, bızdıŋ naryqtaǧy kıtap önımderınıŋ 90 paiyzy – basqa elderden äkelıngen tauarlar. Oqu mädenietın damytpai otyrǧan jaǧdaidyŋ bırı – 80 paiyzdan asa basylatyn kıtaptardyŋ barlyǧy oqu-ädıstemelık qūraldar. Būǧan qosa, kıtaptyŋ baspadan şyǧyp, satylatyn jerge deiın qosylatyn qūny 60 paiyzdan 100 paiyzǧa deiın ösedı» deidı ol.
Demek, kıtapqa qatysty memleket saiasatyn özgertuımız kerek. Endı säl şegınıs jasaiyq.
Jaŋa erejeler engızıledı
Biyl aqpan aiynda Mädeniet jäne aqparat ministrı Aida Balaeva Facebook-tegı paraqşasynda ministrlıktıŋ kıtap şyǧaru ısıne qatysty jaŋa erejelerdı bekıtkenı jaily beine-ündeu jariialaǧany mälım.
«Bırınşıden, kıtap basu ısı ülken jauapkerşılıktı talap etedı. Sondyqtan būl salany damytu üşın jaŋa ereje qabyldanady. Kıtaptar bırneşe saraptamalyq satydan ötıp, tek üzdıkterı ǧana jaryq köredı. Ötınımder jylyna 2 ret qabyldanady. Kelıp tüsken qūjattardy tekseruge – 10 kün, qoǧamdyq talqylauǧa – 15 kün, arnaiy qūrylatyn täuelsız komissiianyŋ tekseruıne – 15 kün jäne sarapşylardyŋ qorytyndysyn daiyndauǧa 2 ai merzım berıledı. Osy uaqyt aralyǧynda oqyrmandardyŋ pıkırınen bölek, otandyq ǧylymi-zertteu ortalyqtarynyŋ äleumettık zertteulerı, kıtap dükenderınıŋ satylymǧa qatysty statistikalyq mälımetterı, baspalardyŋ basylym reiting tızbesı nazarǧa alynady. Mıne, osydan keiın ǧana ökılettı organ naqty şeşım qabyldaidy. Ekınşıden, būryn qoljazbalarǧa qalamaqy tölenetın bolsa, biyldan bastap jaŋa ädebi tuyndylarǧa grant taǧaiyndalmaq, iaǧni biyldan bastap, qalamgerlerdıŋ bır paraq jaŋa tuyndysyna 6 eŋ tömengı jalaqy mölşerınde (AEK) grant tölenedı. Mäselen, ortaşa eseppen alǧanda, 160 bettık kıtapqa 4 mln teŋgeden astam qarajat berıledı. Grant ministrlık janynan qūrylǧan saraptamalyq komissiianyŋ şeşımımen taǧaiyndalady. Al kıtapty basyp şyǧaru jäne satylymǧa şyǧaru qūqyǧy avtordyŋ özınde qalady. Eger ol kıtap bır jyl kölemınde jaryqqa şyǧyp, kıtap dükenderı arqyly jaqsy satylym körsetse, onyŋ kelesı basylymy men taralymyn memleket öz moinyna alady. Üşınşıden, sondai-aq, audarma ädebietı boiynşa QR «Mädeniet turaly» zaŋyna bırqatar özgerıster engızu közdelıp otyr. Memlekettık tapsyryspen basylyp şyǧatyn ädebietterdıŋ elektrondy nūsqasy Ūlttyq elektrondyq kıtaphanasynda jariialanady. Būl, öz kezegınde elektrondyq nūsqalaryn jariialaudaǧy avtorlyq-qūqyqtyq şekteulerge säikes, älemdık tanymal tuyndylardy basyp şyǧaruǧa mümkındık bermei otyr. Kıtap basyp şyǧaruǧa berıletın ötınımder aiasyn keŋeitu maqsatynda, būl tarmaqşany tolyǧymen alyp tastaudy ūsynamyz. Törtınşıden, bestsellerge ainalǧan älemdık ädebiettıŋ klassikalyq jäne zamanaui tuyndylaryn qazaq tılıne audaru qazırgı taŋda jeke baspalar arqyly rettelude. Endı baspagerler avtorlyq qūqyǧyn alyp, qazaq tılıne audarǧan belgılı şeteldık tuyndylardy memlekettık tapsyryspen basyp şyǧara alady. Besınşıden, jaŋa erejede saraptama komissiiasynyŋ ädebietterdı oqyp, qorytyndy pıkır jazu uaqyty ekı aiǧa qysqartylatyn bolǧandyqtan, jūmystyŋ kürdelılıgıne qarai ötemaqy kölemın ekı esege ūlǧaitu qarastyrylatyn bolady. Altynşydan, «Mädeniet turaly» zaŋda jazuşy märtebesın aiqyndau ūsynylady. Būl zaŋnyŋ tolyq jūmys ısteuıne septıgın tigızedı» dep tüsındırdı būl saladaǧy jaŋalyqtardy ministr.
Qoş delık. Qūzyrly ministrlık basşysynyŋ būl beine-ündeuınen keiın kıtapqa qatysty ahual bırden özgerıp ketedı degenge jas bala da senbeidı. Naqty ıs-äreketke köşuımız kerek.
Kıtapty nasihattaityn arnalar kerek
Saiasattanuşy Daniiar Äşımbaev elımızdegı avtorlardy qoldau men kıtap naryǧyn damytu salasyndaǧy memleket saiasatyn qaita qarau qajet dep sanaidy.
«Būl mäselenı oŋ şeşu üşın, jaŋadan şyǧarma jazyp jürgen avtorlarǧa konkurstyq negızde grant bölgen abzal. Būl jerde resmi ortalarda keŋınen tanymal «ädıl qazylar» ǧana emes, qarapaiym oqyrmandar şeşım qabyldasa ǧana ädıldık ornaidy. Ol üşın jazylǧan şyǧarmalardy qaǧaz jäne elektrondyq formatynda oqyrmanǧa taratudyŋ tiımdı joldaryn ızdesek ūtamyz. Iаǧni, jaŋa avtorlar öz şyǧarmalaryn halyqqa nasihattai alatyn arnalar aşu kerek. Bır ǧana Jazuşylar Odaǧynyŋ aitqanymen jürıp, aidaǧanyna könu – aqymaqtyq. Ekınşıden, kıtap şyǧaratyn baspalarǧa salyq jeŋıldıgın berudıŋ tiımdı joldaryn tapsaq, būl saladaǧy ıs oŋǧa basady» deidı ol.
Baspagerlerdı 10 jylǧa salyqtan bosataiyq
Mäjılıs deputaty Aidos Sarym Salyq reformasy aiasynda baspagerlerdı 10 jyl merzımge salyqtan bosatudy ūsyndy. Būl turaly deputat Premer-ministrdıŋ orynbasary Tamar Düisenovaǧa joldaǧan deputattyq saualynda tüsındırıp jazdy.
«Salyq reformasy aiasynda kıtap şyǧaruşylardy 10 jyl merzımge salyqtan bosatu kerek. Mäselen, qosylǧan qūn salyǧynyŋ nöldık mölşerlemesı ūlttyq kıtap şyǧarudy qoldaudyŋ pärmendı şarasy retınde 39 elde – Ūlybritaniiada, Ündıstanda, Braziliiada, Meksikada jäne basqa da elderde qoldanylady» dep tüsındırdı A.Sarym.
Deputat otandyq kıtap basyp şyǧaru ısın subsidiialau formatyn özgertudı ūsyndy. Onyŋ paiymdauynşa, qoldanystaǧy formattyŋ älsız jaqtary – subektivtılık, formaldylyq, al keibır tūstary sybailas jemqorlyqtyŋ bar ekenın körsetedı. Ol qarapaiym qaǧazdan bastap, poligrafiialyq jabdyqqa deiın importqa jüz paiyz täueldı kıtap industriiasy salasyna ekonomikalyq tūrǧydan yntalandyru jüielerı qajet ekendıgın atap öttı.
Ūlttyq kıtap künın qalai toilaimyz?
23 säuır – Ūlttyq kıtap künı bolyp bekıtıledı. Būl turaly Aşyq normativtık-qūqyqtyq aktıler portalynda Turizm jäne sport ministrlıgınıŋ qaulysynyŋ jobasy jariialandy. Qūjat 22 mamyrǧa deiın köpşılıktıŋ aşyq talqylauynda bolyp, joba qabyldandy. 2025 jyldan bastap elde Ūlttyq kıtap künı atap ötıledı. Köktemde Atyrauda ötken Ūlttyq qūryltaida Prezident Qasym-Jomart Toqaev bırqatar azamat ūsynǧan Ūlttyq kıtap künın belgıleu turaly bastamany qoldaǧany mälım.
«Bız, eŋ aldymen, jastardy kıtap oquǧa bauluymyz kerek. Sonda jappai kıtap oqityn ūltqa ainalamyz. Täuelsızdık kezeŋınde elımızde kıtaphana ısı kenjelep qaldy. Toqsanynşy jyldardaǧy alasapyran uaqytta myŋdaǧan kıtaphana jabyldy. Milliondaǧan kıtap qorynan aiyryldyq. Soŋǧy jyldary jaǧdaidy tüzeu üşın äreket jasalyp jatyr. Kıtapqa qūmar bolu – jaqsy qasiet. Mysaly, köptegen memleket Ūlttyq kıtap künın atap ötedı. Börıhan Nūrmūhamedov, Aidos Sarym, Daniiar Äşımbaev bastaǧan qūryltai müşelerı osyndai bastama köterdı. Men olardyŋ Ūlttyq kıtap künın belgıleu turaly ūsynysyn qoldaimyn. Bıraq ony mazmūndy etıp ötkızu qajet. Mysaly, türlı ıs-şaralar ūiymdastyryp, arnaiy järmeŋkeler ötkızu qajet. Şyn mänınde, ozyq oily ūlt boludyŋ eŋ töte joly – kıtap oqu. Sondyqtan kıtap oqu mädenietın qoǧamda barynşa ornyqtyruymyz kerek» dedı Memleket basşysy alqaly jiynda.
P.S: Bızge Halyqaralyq kıtap syilau künı, Ūlttyq kıtap künı degen merekeler oqu mädenietın damytuǧa qajet. Kıtap – eŋ adal dosymyz! Ol bızdı eşqaşan satyp ketpeidı. Ömırımızdıŋ soŋyna deiın eŋ adal, senımdı, jaqyn serıgımız bolyp qala beredı. Şyn mänındegı kıtap oqityn ūltqa ainalamyz desek, är otbasy, är adam kündelıktı kıtap oqudy, balalardy kıtapqa qyzyqtyrudy bırınşı orynǧa qoiǧany abzal. Qazır jastardyŋ 31 paiyzy körkem ädebiettı, 69 paiyzy salalyq kıtaptardy oqidy. Ortaşa eseppen alsaq, qazaq jastary jylyna kem degende 10-12 kıtap oqidy. Al, balalardyŋ qanşa paiyzy kündelıktı kıtap oqidy degenge eşqandai statistika dälme-däl derek ūsynbaidy. Öitkenı, elımızdegı balalar ädebietıne degen sūranys bar-joǧy 8 paiyzdy qūraidy. Memleket būl saladaǧy saiasatty äuelı balalarǧa arnalǧan ädebi şyǧarmalardy köbeituden bastasa, nūr üstıne nūr bolar edı.
