Ötken 2023 jyl TÜRKSOI halyqaralyq ūiymynyŋ şeşımımen türkı älemındegı Temırbek Jürgenov jyly bolyp jariialandy. Sonyŋ aiasynda jyl boiy Qazaqstanda da, bauyrlas elderde de körnektı memleket qairatkerın ūlyqtau baǧytynda bırqatar ıs-şaralar öttı. Oǧan TÜRKSOI ūiymymen bırge halyqaralyq Türkı akademiiasy atsalysty. Sonyŋ ışınde jazuşy Beibıt Qoişybaevtyŋ «Komissar Jürgenov» kıtaby türık tılıne audarylyp, Almajan Öteǧalievanyŋ «Temirbek Jurgenov: triumf i tragediia» kıtaby orys tılınde jaryq kördı. Keşe Astanadaǧy Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada atalmyş eŋbekterdıŋ tūsaukeserı öttı.
TÜRKSOI bas hatşysynyŋ Qazaqstan boiynşa keŋesşısı, Qazaqstan Prezidentı janyndaǧy Ūlttyq qūryltai men Astana qalasy Qoǧamdyq keŋesınıŋ müşesı, akademik Kärımbek Qūrmanälı jürgızgen jiynǧa TÜRKSOI men Türkı akademiiasymen qatar bırneşe vedomstvo basşylary, Parlament deputattary, memleket jäne qoǧam qairatkerlerı, belgılı qalamgerler men ǧalymdar, ziialy qauym ökılderı, elordadaǧy Temırbek Jürgenov atyndaǧy №70 mektep-lisei ūjymy qatysty.
Byltyr Beibıt Qoişybaevtyŋ «Komissar Jürgenov» kıtabyn Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı memlekettık tapsyryspen jaryqqa şyǧaryp, elımızdıŋ kıtaphanalary men memlekettık mekemelerıne taratty. Tūsaukeserde mūny ministrdıŋ orynbasary Arman Jüdebaev atap öttı.
– Temırbek Jürgenov iısı qazaqtyŋ ǧana emes, türkı mädenietı men ruhaniiatynyŋ, önerı men oqu-aǧartu salasynyŋ damuyna ter tökken, örkendeuıne ölşeusız üles qosqan körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı, synşy, kösemsözşı ekenı barşamyzǧa aian. Temırbek Jürgenov jyly elımızde, sonymen qatar Türkiia, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Türkmenstan, Äzerbaijan memleketterınde keŋınen atalyp öttı. Sebebı ol – tübı bır türkı elderıne ortaq nar tūlǧa. San qyrly tūlǧanyŋ är saladaǧy qoltaŋbasy taŋǧajaiyp tarihi şeşımderge toly, – dedı Arman Jüdebaev.
Temırbek Jürgenovtıŋ eŋbekterıne toqtalǧan ministrdıŋ orynbasary Taşkenttıŋ Qazaq pedagogikalyq institutynyŋ direktory bolǧan kezdegı Mäskeuden ırı ǧalymdardy şaqyrtyp, ırgelı pänderdı qazaq tılıne audartqanyn, termeler jinaǧyn qūrastyruǧa atsalysqanyn atap öttı. Täjıkstannyŋ qarjy komissary, Özbekstannyŋ jäne Qazaqstannyŋ halyq aǧartu komissary qyzmetterınde atqarǧanyna toqtaldy. Qazaqtyŋ qabyrǧaly qalamgerlerı men qairatkerlerıne qoldau körsetıp, keiın däriiaǧa ainalǧan būlaq közın aşqanyn, Qazaqstanda alǧaşqy muzyka teatrynyŋ aşyluyna mūryndyq bolǧanyn aitty. Temırbek Jürgenovtıŋ qairatkerlık qasietınen bölek qalamgerlıgıne toqtalyp, 7 kıtap, 150-den astam ädebi-publisistikalyq maqalalardy jazyp, tausylmas qazyna, qūndy mūra qaldyrǧanyn, äsırese teatr önerın öz tūǧyryna qondyrudaǧy eren eŋbegın atap öttı.
– Onyŋ qyzmet etken jyldary Qazaqstannyŋ barlyq öŋırlerınde dramalyq, muzykalyq ūjymdar qūryla bastady. El ışındegı öner maitalmandary bır arnaǧa toǧysyp, jyraular men jyrşylar, termeşıler men barşa önerpazdar qosylyp, käsıbi öner ortalyqtary boi köterdı. Mūnyŋ bärı –Temırbek Qaraūlynyŋ asqan ūiymdastyruşylyǧynyŋ arqasy. Qazaq mädenietınıŋ temırqazyǧyndai tūlǧanyŋ bolmysy barşamyzǧa ülgı. Sözımdı qazaqtyŋ klassik jazuşysy Äbış Kekılbaiūlynyŋ myna aitqanymen aiaqtaǧym keledı: «Bız qazaq mädenietınıŋ şyrqau şyŋdary üşın Temırbek Jürgenov ruhynyŋ aldynda qaryzdarmyz» dedı Arman Jüdebaev.
TÜRKSOI halyqaralyq ūiymynyŋ bas hatşysy Sūltan Raev öz baiandamasynda Temırbek Jürgenov Qazaqstan men Orta Aziia elderındegı oqu-aǧartu, mädeniet, ädebiet pen öner salalarynyŋ örkendeuıne ölşeusız üles qosyp, ötken ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy-otyzynşy auyr jyldary halyqtyŋ baǧyna tuyp, özgeşe jarqyrap ötken jaryq jūldyz ekenın, naizaǧaidai jarq etıp jyldam sönse de, artynda ölmeitın, öşpeitın ız qaldyrǧanyn erekşe atap öttı.
– Temırbek Jürgenov bükıl ömırın qazaq elınıŋ azattyǧyna, erkındıgıne, egemendıgıne arnady. Ötken ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy-otyzynşy jyldaryndaǧy ürkerdei ǧana qazaq intelligensiiasynyŋ körnektı ökılı Jürgenovtıŋ azamattyq ısterınen qazaq ūlty oianyp, serpıldı, ūlttyq täuelsızdık jolynda kürese bastady. Ol Näzır Töreqūlov, Älıbi Jangeldin sekıldı qairatkerlermen iyq tıresıp, qazaq halqynyŋ müddesıne aianbai qyzmet ettı, – degen Sūltan Raev Temırbek Jürgenovtıŋ atqarǧan qyzmetterıne toqtaldy. Sonyŋ ışınde Mūhtar Äuezov, Jūmat Şanin, Äbılhan Qasteev syndy öner ielerınıŋ şyǧarmaşylyq jūmyspen ainalysuyna jaǧdai jasaǧanyn atap öttı. Aleksandr Zataevichke qazaq muzykasy turaly köptegen mälımet bergenın, Qazaqstandaǧy mektep jüiesın rettep, qazaq mektepterın köbeitu turaly qaulyny qabyldap, 400 qazaq mektebınıŋ aşyluyna tıkelei yqpal etkenın aitty.
«Komissar Jürgenov» kıtabynyŋ jazyluyna Temırbek Jürgenov qoǧamdyq qorynyŋ töraǧasy Säbi Aŋsat mūryndyq boldy. Jiynda söz söilegen ol Temırbek Jürgenovke qatysty ıs-şaralardy ünemı qoldau körsetıp kele jatqan TÜRKSOI ūiymynyŋ basşylyǧyna alǧysyn jetkızdı.
– Iliias Omarov 1967 jyly Mädeniet ministrı bolǧanda Halyq ärtısı Qanabek Baiseiıtov kabinetıne kırgende törde ılınıp tūrǧan Jürgenovtıŋ portretın köredı. Qanybek «Mynany qalai tüsınuge bolady? Sız üstıŋızden aryz tüsedı dep qoryqpaisyz ba?» dep sūraǧan. Sonda Iliias «Senıŋ Halyq ärtısı, menıŋ ministr bolyp otyrǧanymyz – osy kısınıŋ arqasy. Būl kısıden keiın bızdıŋ qazaq mädenietıne bergenımız şamaly» dep jauap bergen. Mäskeude ötken qazaq mädenietı men önerınıŋ onkündıgı arqyly Stalin bastaǧan bilık özınıŋ qazaq ūltyna jasaǧan qiianatyn ıştei sezındı. Sol kezde bız Reseidıŋ qūramynda avtonomiia bolyp tūrǧanynda 1936 jyldyŋ mamyr aiynda onkündık öttı. Sol jyldyŋ jeltoqsan aiynda konstitusiiaǧa Qazaq Sovettık Sosialistık Respublikasy dep jazyldy. Sonyŋ arqasynda 1991 jyly KSRO qūlaǧanda bızge memlekettıgımızdı jariialauǧa mümkındık tudy. Äitpese, Başqūrtsan, Tatarstan siiaqty Reseidıŋ qūramynda qalyp qoiatyn edık, – dedı Säbi Aŋsat.
Onyŋ aituynşa, «Komissar Jürgenov» kıtabyn endı özbek, basqa da türkı tılderıne audaryp, şyǧaru josparlanǧan. Jalpy osy künge deiın Temırbek Jürgenov turaly poema, terme-tolǧaular, roman, äŋgıme jazyldy, tarihi drama düniege keldı. Byltyr onyŋ 125 jyldyǧyna orai respublikalyq müşäira öttı. Alaida osy künge deiın körkem film, telehikaia tüsırılmei kele jatyr.
Jiynda tūsauy kesılgen kıtaptardyŋ avtorlary eŋbekterın tanystyrdy. Jazuşy Beibıt Qoişybaevtyŋ «Komissar Jürgenov» romanynda asa körnektı memleket, qoǧam jäne mädeniet qairatkerı, ülken terror qūrbany Temırbek Qaraūlynyŋ ömır joly, ösken ortasy, el igılıgın közdegen janqiiarlyq eŋbegı, quǧyn-sürgınge tüsken otbasynyŋ ahualy suretteledı. Jary Dämeş Ämırhanqyzynyŋ jazyqsyz jazalanǧan erınıŋ esımın qoǧam ömırıne qaitaru jolynda ūzaq jyldar tynymsyz ter tökkenı turaly jazylǧan. Al Almajan Öteǧalievanyŋ «Temirbek Jurgenov: triumf i tragediia» atty keŋ kölemdegı mūraǧat derekterıne süiene otyryp jazylǧan monografiialyq eŋbegınde Qazaq AKSR-nıŋ Halyq aǧartu komissary Temırbek Jürgenovtıŋ memlekettık jäne qoǧamdyq-saiasi qyzmetı jan-jaqty aşylǧan. Onyŋ qyzmetınıŋ negızgı baǧyttary sauatsyzdyqpen küresu, älıpbidı özgertu jäne qazaq tılın damytu, mektep pen universitettık bılım berudıŋ bırtūtas jüiesın qalyptastyru, qazaq ǧylymynyŋ, käsıbi öner janrlarynyŋ negızderın jasau, qazaq halqynyŋ mädenietın saqtau jäne damytu bolǧandyǧy baiandalady.
Belgılı ǧalym, akademik, «Qazaq gazetterı» JŞS bas direktory Dihan Qamzabekūly «Qazaq» gazetınen keiın jaryqqa şyqqan «Qazaq mūŋy» gazetı zerttelmei jatqanyn, būl basylymnyŋ jaryq köruıne Temırbek Jürgenov atsalysqanyn aitty. Qazır tūlǧalardy bır-bırıne qarsy qoiu beleŋ alǧanyn, osy jaǧy dūrys emes ekenın atap öttı. Parlament Senatynyŋ deputattary Darhan Qydyrälı men Ruslan Rüstemov, belgılı ǧalymdar Amantai Şärıp, Oraq Äliev, Äbdıjälel Bäkır, Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgınıŋ Tıl saiasaty komitetınıŋ töraǧasy Erbol Tıleşov, QR Prezidentı janyndaǧy Ūlttyq qūryltai müşesı, Qazaqstan halqy Assambleiasy respublikalyq mediasiia keŋesınıŋ töraǧasy, Astana qalasy özbek etnomädeni ortalyǧynyŋ töraǧasy Şerzod Pulatov söz söilep, ūsynystaryn jetkızdı. Is-şara soŋynda TÜRKSOI ūiymynyŋ atynan estelık syilyqtar tapsyryldy.
