«Jamiǧat, bızdıŋ tarih – altyn şynjyr, är jerden jiı üzılıp, köp jalǧanǧan» dep aqyn Esenǧali Rauşanov aitqandai, qazaq özınıŋ kök tuyn köterıp, kösegesı kögergenge deiın qanşama ret qylyştyŋ jüzınen, ajaldyŋ ızınen öttı deseŋızşı? Mıne, sondai attyŋ jaly, tüienıŋ qomyndaǧy zamandardy artqa tastaǧan elımız, 1991 jyly öz egemendıgın alyp, 1992 jyldyŋ 4 mausymynda azat el retınde täuelsız Qazaqstannyŋ kök tuyn kökke jelbıretken bolatyn. Al endı babalar kötergen bairaqtan bastap, kök türıktıŋ kötergen tuynan kök tuǧa deiıngı ūstaǧan tularymyzdy sanamyzdyŋ sahnasynda jelbıretıp körsek.
Jalpy tudyŋ tübın Türkıden taratuǧa bolady. Bıraq sol tudyŋ özın ärtürlı ataularmen ärtürlı maǧynada tüsındıretınder az emes. Qazaq sanasyndaǧy bairaq, jalau, tu degen üş türlı ūǧym būl künde bır maǧynada siiaqty bolyp ketkenı de sondyqtan. Şyn mänınde būl üşeuı üş türlı mänge ie. Öitkenı «bairaq ol äskeri därejenıŋ, lauazymnyŋ belgısı retınde jeke adamdarǧa nemese taipalarǧa tän. Al jalau degen naizaǧa nemese dulyǧaǧa taǧylatyn jaugerşılık belgı. Tu bolsa memlekettıŋ, tūtas eldıŋ belgısı» dep tüsındıretınder de bar. Degenmen qaisysy qai maǧyna bıldırse de, bärınıŋ tüpkılıktı mänı özgermeitını anyq. Mysaly, jeŋıske jetken jaq özınıŋ jeŋıs belgısı retınde sol aumaqqa tuyn ornatyp, otyratyn bolǧan. Sondai-aq qan maidan şaiqasta jau äskerınen öz sarbazdaryn aiyryp alu üşın de sondai bır belgı retınde jalau qoldanǧan. Ol keiınnen är taipanyŋ özınıŋ jalauy nemese tuyna ainalsa kerek.
Sonymen qatar ejelgı qazaqta «tu qandau» degen äskeri ǧūryp bolǧan. Būl räsım el taǧdyry men jer taǧdyry synǧa tüsken şeşuşı şaiqastarǧa şyǧardan būryn jasalyp otyrǧan. Būl turaly ǧalym Serıkbol Qondybaev özınıŋ «Jauyngerlık ruh» kıtabynda derekter keltırıp, «tudy qanǧa suaru, bırınşıden, onyŋ keiıpkerlıgın bıldırse, ekınşı jaǧynan, ruhqa berıletın sadaqa qūrbandyqtyŋ jolyn tanytady» dep tüsındıredı. Iаǧni sol bır zamandar da arnaiy aq boz atty qūrbandyqqa şalyp, aq tuǧa onyŋ qanyn jaǧatyn bolǧan. Mıne sony «tu qandau» dep ataǧan.
Jalau men tudyŋ betındegı suretter men belgıler bır taipanyŋ nemese bır eldıŋ simvoldyq belgısı retınde sonau erte zamannan-aq kele jatqanyn osydan bıluge bolady. Al bızdıŋ kök tuǧa deiıngı babalarymyzdyŋ ūstaǧan tularynyŋ beinesı de ärtürlı bolǧanyn keiıngı däuır joqqa şyǧarmaidy. Mysaly sonyŋ bır körınısı retınde Altyn Ordanyŋ aq jalauyn aituǧa bolady. Tıptı babalarymyzdyŋ börılı bairaq ūstaǧan tūsyn da tılge tiek etuge bolady.
Öitkenı «Börılı menıŋ bairaǧym, börılı bairaq köterse, qozyp keter qaidaǧym» dep jyrlaǧan Süiınbai aqynnyŋ sözıne süiensek, onda kök börı bızdıŋ totemdık ūǧymymyzǧa ainalǧannan bastap, tuymyzdyŋ belgısı retınde paidalanylyp kelgen deuge bolady. Negızınen tarihta qazaqtyŋ tularyna salynǧan üş belgı bar. Olar: aidahar, kökbörı bolsa, keiın kele būl belgıler ai-jūldyz bolyp özgergen. Kei derekterde sarmattar men ǧūndardyŋ tuynda aidahar beinelengenı jönınde mälımet kezdesedı. Sol siiaqty saqtardyŋ da tuynda januarlardyŋ beinesı bolǧany boljanady. Al Kültegın zamanynda kök börı beinelengen. Sondyqtan da, türkı jūrty özın kökbörıden jaratylǧanbyz dep börıge tabynady. Ärı tarihta türkılerdıŋ börınıŋ basy beinelengen kök bairaq ūstaǧany aitylady. Sol siiaqty kei tarihşylar bızdıŋ Altyn Orda, Aq Orda däuırındegı tuymyz aq jalau bolypty, oǧan Şyŋǧys äuletınıŋ taŋbasy taraq pen jarty aidyŋ beinesı beinelengen dep aityp jür. Oǧan dälel retınde Anjelino Dulsert degen italian kartografynyŋ 1339 jylǧy qūrastyrǧan kartasyndaǧy Altyn Ordanyŋ tuy dep körsetken ülgını aitady nemese 1375 jyly Abraam Kreskes qūrastyrǧan katalondyq atlasta da osy bairaqtyŋ suretı bar ekenı körsetıledı.
Kei derekterde küllı alaştyŋ atasy sanalatyn Alaşahannyŋ tuy alaşūbar bolǧan deidı. Alaida naqty Alaşahannyŋ kım ekenı turaly derek joq. Şoqan Uälihanovtyŋ derekközıne süiensek, ol – HIV ǧasyrdyŋ orta tūsynda ömır sürgen adam. Jalpy, alaşūbar tu turaly keiıngı kezde köp aitylǧan. Oǧan mysal – Ahmet Baitūrsynovtyŋ «Mūsylmannyŋ ūrany – şūbar ala tu aldyŋ» dep jyrlaǧany. Şäkärım Qūdaiberdınıŋ de jazbasynda şūbarala tu turaly derek bar. Mıne, mūnyŋ bärı qazaq tarihynda şūbarala tudyŋ da bır mezet köterılgenın rastasa kerek. Tıptı keiın būl tudy Amangeldı bastaǧan ūlt-azattyq köterılıstıŋ kösemderı de kötergen. Sonymen qatar tarihta Ämır Temırdıŋ de aspan tüstes kök jalau ūstaǧany aitylady. Al qazaq handyǧynyŋ tuyn da tarihşylar ärtürlı bolǧanyn aityp, pıkır talastyryp jür. Bıraq belgılı ǧalym Älkei Marǧūlannyŋ jazbasynda qazaq handarynyŋ şaşaqtap toǧyz qūiryq bailap, ortasyna töre taŋbasy kestelengen qyzyl tüstı jalau kötergenı aitylady. Sondai-aq Şyŋǧys äuletınıŋ kötergen tulary da ärtürlı bolǧan siiaqty. Mysaly, kei derekterde Sarai handarynyŋ qyzyl tu, Şaǧatai ūrpaqtarynyŋ aq tu, Ügedei ūrpaqtary kök tu köterıp daralanǧany da kezdesedı. Tıptı orys jazbalarynda bızdıŋ orys hanymyzdyŋ qyzyl tu kötergenın, ony keiın qazaqtyŋ Esım, Täuke, Bolat, Äbılmämbet siiaqty handary jalǧastyrǧan. Bıraq Abylai han jasyl tudy jelbıretken deidı. Ony keiın nemeresı Kenesary da ūstaǧan degen de derekter bar. Deitūrǧanmen, qalai bolmasyn osynyŋ ışınde aq tu kötergen degen mälımet tarihta jiı kezdesedı. Öitkenı qazaq ūǧymynda aq – päktıktıŋ, ädıldıktıŋ nyşany. Sondai-aq aq kiızge otyrǧyzyp, aq tu köterıp, han sailaityn dästür de bar. Tıptı Deştı Qypşaqtyŋ jalauynyŋ da aq tüstı bolǧanyn tarihtan bılemız. Tıptı bır derekterde Qarahan däuırınde qyzǧyş qoŋyr reŋdegı tudy ūstaǧany aitylady. Onyŋ betıne jebe men taraqtyŋ suretın salǧan. Al endı jaŋaǧy jasyl tu degenge kelsek, babalarymyz islam dının qabyldaǧannan keiın tuynyŋ tüsın jasylǧa özgertken körınedı. Negızınen bızdıŋ islam dınıne deiıngı zamanda ūstaǧan tularymyzdyŋ betıne «aidahar» men «kök börı» beinelenıp kelgen. Keiın islam dınınıŋ äserınen ol beinelerdıŋ ornyn «ai», «jūldyz» sekıldı belgıler basqan. Alaida qazaq elı özınıŋ täuelsızdıgın alǧannan keiın türkıden kele jatqan tüpkı sanasyn qaita jaŋǧyrtyp, ony öz tuyna beineledı deuge bolady.
Şyn mänınde Memlekettık rämızderdıŋ betıne salynǧan ärbır beine ol – kie, qasiet, belgı.
Kışkene künımızde äjelerımız aiaq asty bırdeŋe bola qalsa nemese oŋ qabaǧymyz tarta qalsa, «jaqsylyqtyŋ nyşany ǧoi» dep yrymdap otyratyn. Däl sol siiaqty bızdıŋ memleketımızdıŋ täuelsız ekendıgınıŋ bır nyşany – Eltaŋba, Tu, Änūran. Mıne osy üşeuı – üş jüzdıŋ bırlıgı men täuelsızdıgınıŋ aiǧaǧy.
Al tık būryşty kezdemeden kögıldır tüspen betıne kün qondyrǧan qyran beinesı salynyp, jiegı oiularmen naqyştalǧan bızdıŋ Tuymyzdyŋ avtory – suretşi Şäken Niiazbekov. Tuda beinelengen naqyştardyŋ maǧynasyna kelsek, zeŋgır kök keŋdıktı, aşyqtyqty, biıktıktı bıldırse, kün mäŋgılıktı, qozǧaludy, üzdıksız damudy, nūr beibıtşılıktı, jyludy, qyran erkındıktı, bilıktı körsetedı. Tu tūratyn aǧaştyŋ sabyndaǧy ūlttyq oiudyŋ maǧynasy bır-bırıne jalǧasqan ūrpaqtar sabaqtastyǧy men keşe men bügınnıŋ qosyndysyn bolaşaqqa jetkızu degen maǧynada.
Qazaq batyryna bata bergende, «tuyŋ jyǧylmasyn» dep aitady. Mūnysy – jeŋılmei qait degenı. Däl sol siiaqty, bıreuge jaqtasa qalsaŋ, el arasynda «onyŋ jalauyn köterıp» degen söz tırkesterı bar. Mıne, mūnyŋ bärı de tudyŋ qaşanda jeŋımpaz jaqqa täueldı ekenın bıldırse kerek.
Al endı tu köterıp, astyndaǧy tūlparyn tulatqan eldıŋ tuy mäŋgı jelbıreuı üşın bız täuelsızdık pen tūraqtylyqtyŋ beibıt ömırdıŋ qadırıne jete bıluımız kerek. Qaraly eldıŋ qaiǧysyn qara tumen bölısıp, qaraly üide qara qoi soiyp, qasırettenetın kün bızden aulaq bolyp, kerısınşe kök bie soiyp, kögınde kök tu jelbıreitın kün köbeisın qaşanda.
Şapaǧat ÄBDIR
