Älkei Haqanūly Marǧūlan – ädebiettanuşy, önertanuşy, şyǧystanuşy, qazaq arheologiia mektebiniŋ negizin qalauşy, akademik, Qazaq KSR eŋbek siŋırgen ǧylym qairatkeri. Arheologiia, etnografiia, ädebiet jäne öner salalary boiynşa 14 tomdyq negızgı eŋbekterınen tūratyn zor ǧylymi mūra qaldyrdy.
Älkei Marǧūlan 1904 jyly 11 mamyrda qazırgı Pavlodar oblysy, Baianauyl audanynda şarua otbasynda düniege keldı. Sauatyn auyl mektebınde aşqan. 1919 jyldyŋ soŋynda Pavlodar qalasyndaǧy mūǧalımdık kursqa tüsıp, ony tämamdaǧan bolaşaq ǧalym bılımın odan ärı şyŋdau maqsatynda 1921 jyly Semeidegı pedagogikalyq tehnikumǧa tüsıp, ony 1925 jyly oidaǧydai bıtırıp şyqty. Osylaişa, 1925 jyly Älkei Marǧūlan Leningradtaǧy (qazırgı Sankt-Peterburg qalasy) Şyǧystanu institutynyŋ filologiia fakultetıne oquǧa tüsedı. Oqyp jürıp, Leningrad universitetı men öner tarihy institutynda da leksiialar tyŋdap, qazaq halqynyŋ tarihy men mädenietın jan-jaqty zerttep, qyruar ädebi jäne arhiv derekterın jinaidy. Osy jyldarda ol körkem ädebiet salasynda da bıraz ıs tyndyryp, orys jäne şetel jazuşylarynyŋ körkem şyǧarmalaryn qazaq tılıne audarady.
1928 jyldan bastap Älkei Marǧūlan qazaq halqyna qatysty ädebi, mūraǧattyq materialdar jinaqtaumen şūǧyldandy. İnstitutty bıtırgen ǧalym 1931 jyly Leningradtaǧy memlekettık materialdyq mädeniet tarihy akademiiasynyŋ aspiranturasyna tüsedı. Osy kezderde qazaq elınde saiasi zobalaŋ kezeŋı bastalyp ketken edı. Saiasi ahualdyŋ baiybyn baiqap, köregendık tanyta bılgen Qanyş Sätbaev «Sen endı ideologiiasy az, qazaq arhitekturasy men arheologiiasynyŋ tarihyn zertte. Mūnda saǧan ideologiialyq qudalau bolmas» dep keŋes beredı. Aǧalyq keŋestı qabyl alǧan Älkei Marǧūlan Oŋtüstık Qazaqstanda, Syrdariia, Talas jäne Şu özenderınıŋ boiynan ejelgı qala mädenietınıŋ ızderın zertteidı. Otyrar, Taraz, Sairam jäne Syǧanaq qalalarynda arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızumen bırge san aluan köne aŋyz äŋgımeler, ertegıler men epikalyq jyrlar nūsqalaryn el arasynan köptep jinaidy. Nätijesınde qazaq ǧalymy 1950 jyly Qazaqstandaǧy köne qalalar tarihy turaly kölemdı monografiialyq eŋbegın jazyp şyǧady. Būl şyǧarmada bırınşı ret köne Qazaqstandaǧy barlyq qala örkenietı men negızgı sauda ortalyqtaryna jan-jaqty ǧylymi sipattama, tereŋ taldau jasaldy.
1945 jyly «Qazaq halqynyŋ epikalyq jyrlary» turaly doktorlyq dissertasiiasyn qorǧap, 1960 jyly Älkei Marǧūlanǧa professor ataǧy berıldı. Sonymen qatar, Älkei Marǧūlan qyrǧyz halqynyŋ «Manas» eposy turaly ǧylymi-zertteuler isiniŋ damuyna da ülesın qosyp, 1958 jyly 5 tomdyq kıtapty jaryqqa şyǧarady. Tarih, arheologiia, etnografiia, ädebiet, öner jäne metallurgiia salasyna qatysty 300-den astam ǧylymi-zertteu jūmystaryn, 100-den astam ensiklopediialyq maqalalar jazady. Sondai-aq ūstazdyq jolyn da qalys qaldyrmaǧan ǧalym, qazaqstandyq etnograftardyŋ, arheologtardyŋ, tarihşylardyŋ birneşe buynyn daiarlady. Ǧalymnyŋ jetekşılıgımen 50-den asa doktorlyq jäne kandidattyq dissertasiia qorǧaldy.
Soǧystan keiıngı jyldary Qazaq KSR ǦA-nyŋ tūŋǧyş prezidentı, akademik Qanyş İmantaiūly Sätbaevtyŋ keŋesı boiynşa Ä.Marǧūlan köne mädeni eskertkışterge öte bai, älı zerttelmei, ǧylym älemı üşın beimälım bolyp kelgen Ortalyq Qazaqstandy özınıŋ negızgı nysany etıp taŋdady. Älkei Haqanūly men şäkırtterınıŋ jürgızgen zertteu jūmystarynyŋ nätijesınde Ortalyq Qazaqstan ǧylym üşın maŋyzdy köne mädeniet jäne örkeniet oşaǧy retınde qaita aşyldy. Ǧalymnyŋ basşylyǧymen 30 jyldan astam uaqyt ışınde Ortalyq Qazaqstanda arheologiialyq qazba jūmystary jürgızılıp, qola däuırınıŋ jäne alǧaşqy köşpendı taipalardyŋ mädenietı men şaruaşylyǧy jan-jaqty zertteldı. Beǧazy-Dändıbai mädenietınıŋ bolmysy ǧylymi tūrǧyda däleldendı.
Ortalyq Qazaqstanda jürgızılgen arheologiialyq zertteulerdıŋ alǧaşqy nätijesı retınde Ä.Marǧūlannyŋ basqarumen jäne onyŋ tıkelei qatysuymen jazylǧan maŋyzy zor monografiialyq eŋbek jaryqqa şyqty. Köp jylǧy arheologiialyq zertteulerı negızınde Ortalyq Qazaqstanda qola däuırınde joǧarǧy därejede metallurgiia, onyŋ ışınde mys, qola jäne taǧy da basqa da tüstı metall öndıru damyǧany naqtylandy. Mūnyŋ kuäsı köptegen molalar men mavzoleiler, tūrǧyn üiler qūrylysy, qyştan, tastan, temırden jäne süiekten jasalǧan būiymdar, metall balqytatyn oryndar edı.
Älkei Haqanūly Atasu alqaby, Ūlytau aimaqtarynda ertedegı ken qazuşylar, malşylar jäne egınşılerdıŋ qalaşyqtary bolǧanyn anyqtap, Jezqazǧan aimaǧynyŋ jerınde būdan ekı myŋ jyl būryn metall qorytylǧanyn, iaǧni Qazaqstannyŋ osy bölıgı ertedegı tüstı metallurgiianyŋ düniejüzılık mänı bar ortalyǧy bolǧanyn däleldeidı.
Ūlytau öŋırın keşendı türde zertteu ısı alǧaş ret Älkei Marǧūlannyŋ basşylyǧymen 1946 jyly bastalsa da, būl jūmysty Ortalyq Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiiasy künı bügınge deiın jalǧastyryp otyr. Sonyŋ bır dälelı retınde Taldysai qonysynda 1992 jyldan bastap bırneşe ret qazba jūmystary jürgızılıp keledı. Mūnda aşylǧan köptegen üiler, öndırıstık şeberhanalar men metallurgiialyq peşter, qyş ydys synyqtary, şaruaşylyq-tūrmystyq būiymdardy saraptai kele, zertteuşıler būl qonystyŋ ölkedegı ırı metallurgiialyq ortalyq bolǧanyn anyqtady.
Osylaişa Ūlytau öŋırınıŋ zerttelıp, tanyluyna teŋdessız üles qosqan Älkei Haqanūlynyŋ eŋbekterınıŋ kömegımen tabylǧan qanşama eksponattar bügınde Ūlytau oblysynyŋ tarihi-arheologiialyq muzeiınıŋ qoryn tolyqtyryp, qorjynyn qampaita tüsken jaiy bar. Atap aitsaq, Ūlytau öŋırınde «Muzei ata» atanǧan, muzeiımızdıŋ aşyluy men keŋeiıp, qanat jaiuyna şeksız ülesı men uaqytyn sarp etken, muzeidıŋ alǧaşqy direktory bolǧan Sütemgen Bükırov pen Älkei Marǧūlannyŋ tyǧyz bailanysy muzei jūmysynyŋ jinaqtau baǧytynyŋ damuyna orasan zor äserın berdı. 1974 jyly 30 qyrküiekte Älkei Marǧūlannyŋ Sütemgen Taqabaiūlyna jazǧan hatynda ölketanuşydan kışkene müsıntastyŋ negativın salyp jıberuın ötıne kele, hat soŋynda «Ūlytaudyŋ Edıge şyŋynyŋ basynda tūrǧan Edıge obasyn qazyp körsek jaqsy bolar edı. Onda Samarqandtaǧy Temırdıŋ jazuy siiaqty köp jazular jatu kerek. Äzırşe küş-quat bar kezınde ıstelse, dūrys bolar edı» degen eken. Mıne būl hatynda ǧūlama ǧalymnyŋ Ūlytaudyŋ är tasy tūnyp tūrǧan tarih ekenın meŋzeidı, ärı būl jerlerdıŋ älı de bolsa zertteudı qajet etetındıgın basa aityp, bolaşaqqa baǧyt-baǧdar berıp otyrǧany baiqalady.
Sütemgen Taqabaiūly men Älkei Marǧūlannyŋ öŋırımızdıŋ ejelgı tarihyn zertteude salyp ketken sara jolyn būl künderı muzeidıŋ qyzmetkerlerı jandandyryp, jūmys aiasy men öresın keŋeite tüstı. Osynyŋ arqasynda, öŋırımızdıŋ muzeiı sonau 1981 jyldan bastap, Ä.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ Ortalyq Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiiasynyŋ qūramynda arheologiialyq, etnografiialyq, paleontologiialyq ekspedisiialar men köptegen zertteu jūmystaryna qatysyp keledı. Ekspedisiialar barysynda muzeiımızdıŋ qory arheologiialyq, paleontologiialyq jäne geologiialyq kolleksiialarmen, halqymyzdyŋ tūrmys-tırşılıgın, qolönerın aiǧaqtaityn qūndy jädıgerlermen, sonymen qatar kendı ölkemızdıŋ örkendeuıne eleulı üles qosqan eŋbek, soǧys ardagerlerınıŋ, kenşıler men auylşaruaşylyq qyzmetkerlerınıŋ, bılım, densaulyq jäne mädeniet ökılderınıŋ jeke qūjattary, zattarymen tolyqty.
Osy tūlǧalardyŋ bastamalary öŋırımızdıŋ tarihi-arheologiialyq muzeiı arheologtarynyŋ QR Ǧylym akademiiasynyŋ Ä.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ ūiymdastyrǧan arheologiialyq ekspedisiiasynyŋ qūramynda bolyp, täjıribe jinaqtauyna, sonymen qatar ölkemızdıŋ syrǧa toly eskertkışterınıŋ jan-jaqty zerttelu jūmystarynyŋ jandanuyna ülken sebep bolǧan edı.
Jyldar öte kele, muzei Jezqazǧan-Ūlytau öŋırınıŋ ortaǧasyrlyq eskertkışterı – Joşy Ordasy, Şotqara, Aiaqqamyr, Basqamyr, qola zamanynyŋ Üitas-Aidos, Qaraaǧaş qonystarynda öz aldyna jeke zertteulerın jürgızdı. 1997 jyly Jezqazǧan oblysynyŋ tarauyna bailanysty muzeidıŋ tarihi-arheologiialyq bolyp özgeruı memlekettık «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda b.z.d. II-myŋjyldyqta meken etken kenşılerdıŋ Taldysai qonysy men Terektı-Äuliedegı tastaǧy taŋbalardy, qola zamanynyŋ Aibas-Darasy, sonymen qatar Qyzylorda oblysyndaǧy saq qorǧany Şırık-Rabatty zertteuge zor äserın berdı.
Osylaişa, Qazaqstan aumaǧynda ömır sürgen babalarymyzdyŋ baǧa jetpes örkenietın, jolyn aiqyndap bergen, tarihi şyndyqtyŋ betın aşyp, sara jol salǧan ǧalym Älkei Marǧūlannyŋ mūrasyn bolaşaq ūrpaq üşın därıpteu bız üşın ülken paryz ekenın ūmytpaǧanymyz jön. Ärqaisysy atan tüiege jük bolarlyq auqymdy mäselelerdı qatar alyp zerttegen ǧalymnyŋ mūrasy älı talai ūrpaqqa qyzmet eterı sözsız.
Berık RAHİMBERLİN,
Ūlytau oblystyq
tarihi-arheologiialyq
muzeiınıŋ ǧylymi
qyzmetkerı
