Elımızde bilık instituttarynyŋ qalyptasuyna, parlamentarizmnıŋ negızın qalauǧa, käsıpodaq qozǧalysynyŋ damuyna, qazaq geologiia ǧylymynyŋ ılgerıleuıne ölşeusız üles qosqan memleket jäne qoǧam qairatkerı Qaratai Tūrysovtyŋ tūlǧalyq bolmys-bıtımın, kısılık qabılet-qasietın därıpteu – bızdıŋ azamattyq mındetımızdıŋ bırı. Biyl 90 jyldyǧyn atap ötetın tarihi tūlǧaǧa arnalǧan alǧaşqy jiyn Parlament qabyrǧasynda ötıp, oǧan deputattar, Ükımet müşelerı jäne ziialy qauym ökılderı qatysty. Ärı būl qairatkerge arnalǧan soŋǧy jiyn emestıgı anyq.
Qaratai Tūrysūlyn bıregei tūlǧa dep aituǧa tolyq negız bar. Keŋes däuırınde qarapaiym geologtan bastap Ükımet basşysynyŋ orynbasaryna deiın, audandyq partiia hatşysynan ortalyq kompartiia hatşylyǧyna deiın, Qazaqstan käsıpodaǧy töraǧasynan Bükılodaqtyq käsıpodaq ortalyǧy hatşysyna deiın öskenı onyŋ qai qyzmettı qolǧa alsa da, jetıstıkke jetetının aŋǧartsa kerek.
Qaratai Tūrysūly – Qaraǧandy oblysyndaǧy «Köktasjal» mys ken ornyn aşqan azamattardyŋ bırı. Aita keteiın, būl orynda ken önerkäsıptık ädıspen älı de öndırılude.
HH ǧasyrdyŋ 70-jyldary Torǧai oblysyn qūru turaly bastamany alǧaş kötergenderdıŋ bırı Qaratai Tūrysov edı. Sol kezderı bastamaşyl toptyŋ qūramynda Iýrii Trofimov, Maqtai Saǧdiev, Evgenii Başmakov, Özbekälı Jänıbekov te bar.
Sözımızge arqau bolǧan tūlǧa Qazaqstan täuelsızdıgınıŋ nyǧaiuy, jaŋa ǧana egemendıgın alǧan elde parlamentarizmnıŋ tūraqtaluy jolynda köp eŋbektendı. Kürdelı kezeŋde Ministrler keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary, Ekonomikalyq reforma jönındegı komissiia töraǧasy, Ortalyq sailau komissiiasynyŋ töraǧasy qyzmetın jauapkerşılıkpen atqardy
Obkom hatşysy retınde Qaratai Tūrysov Torǧai öŋırınıŋ öndırıstık damuy mäselelerıne jauapty boldy. Aimaqtyŋ öndırıstık äleuetın nyǧaitu jolynda jüielı jūmystar atqaryldy. Et, qūrylys kombinattary, tıgın jäne keramika fabrikalary, avtokölık käsıporyndary, äuejai, temırjol stansiiasy jäne basqa da öndırıs oşaqtary aşyldy. Sonyŋ bırı – Torǧai boksit ken basqarmasy ekenı belgılı. Däl osy mekeme boksit öndırudı üdetıp, qala qūruşy deŋgeige jetıp, oblys qazynasyn tolyqtyruǧa zor üles qosty.
KSRO-nyŋ bas qalasy Mäskeude qyzmet atqaryp, elımızdıŋ örkendeuıne üles qosqan sanauly qazaq bolsa, sonyŋ bırı – Qaratai aǧamyz. Ol – Bükılodaqtyq käsıpodaqtardyŋ ortalyq keŋesınıŋ hatşysy boldy jäne BŪŪ Bas assambleiasyna Qazaqstan delegasiiasyn bastap barǧan bırınşı qazaq jäne Tölegen Täjıbaevtan keiın joǧary mınbeden söilegen ekınşı qazaq. Keŋpeiıldı azamat qazaqtyŋ ūlttyq önerın qatty qūrmettedı jäne mädenietın tereŋ tüsındı. Köz körgender onyŋ Mäskeudegı şaŋyraǧynda aqyndar, şyǧarmaşylyq öner ökılderı jiı aialdaitynyn aitatyn.
Qaratai Tūrysūly ekonomika modelın özgertuge eren eŋbek sıŋırgen alǧaşqy reformatordyŋ bırı edı. Ekonomikalyq reforma jönındegı memlekettık komissiia töraǧasy retınde respublika üşın maŋyzdy salalyq aktılerdı daiyndauǧa kırıstı. Saiasi jüie, ekonomika baǧyty özgerse de, zaman aǧymyna sai eŋbek ete otyryp, oŋ nätijelerge qol jetkızu – ärkımnıŋ qolynan kele bermeitın ıs. Jaŋa orta tereŋ bılım, ıskerlık qabılet pen joǧary bılıktılıktı talap eterı sözsız. Būl qasietter Qaratai Tūrysūly boiynan anyq aŋǧarylatyn
Sözımızge arqau bolǧan tūlǧa Qazaqstan täuelsızdıgınıŋ nyǧaiuy, jaŋa ǧana egemendıgın alǧan elde parlamentarizmnıŋ tūraqtaluy jolynda köp eŋbektendı. Kürdelı kezeŋde Ministrler keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary, Ekonomikalyq reforma jönındegı komissiia töraǧasy, Ortalyq sailau komissiiasynyŋ töraǧasy qyzmetın jauapkerşılıkpen atqardy.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary kürdelı kezeŋ bolǧany belgılı. Eskı jüie qūlap, memleket jaŋa jolyn aiqyndau men naryqtyq ekonomikany qūru baǧytyndaǧy qadamyn jasady. Keibır reformany engızuge qarsy bolǧandar boldy. Halyqtyŋ sol kezdegı tanymy, būrynǧy partnomenklatura ökılderınıŋ qarsylyǧy bıraz kedergı keltırdı. Barlyǧy jaŋa baǧytqa beiımdelu kezeŋın bastan ötkızdı.
Däl osy kezde Qaratai Tūrysūly ekonomika modelın özgertuge eŋbek sıŋırgen alǧaşqy reformatordyŋ bırı boldy. Ekonomikalyq reforma jönındegı memlekettık komissiia töraǧasy retınde respublika üşın maŋyzdy salalyq aktılerdı daiyndauǧa kırıstı. Saiasi jüie, ekonomika baǧyty özgerse de, zaman aǧymyna sai eŋbek ete otyryp, oŋ nätijege qol jetkızu – ärkımnıŋ qolynan kele bermeitın ıs. Jaŋa orta tereŋ bılım, ıskerlık qabılet pen joǧary bılıktılıktı talap eterı sözsız. Būl qasietter Qaratai Tūrysūly boiynan anyq aŋǧarylatyn.
Sol kezdegı Oŋtüstık Qazaqstan oblysy äkımınıŋ ekonomika jäne qarjy baǧyty boiynşa orynbasary qyzmetın atqaryp jürgenımde, Qaratai Tūrysūly Parlament Mäjılısınıŋ salalyq komitet töraǧasy retınde öŋırge saparmen keldı. Janynda sol komitet müşelerı, deputattar da bırge jürdı. Är aimaqta köşpelı otyrystar ūiymdastyryp, eldegı ekonomikalyq mäselelerdı talqylaityn. Ol jerde tek özektı sūraqtar köterılıp qana qoimai, naryq jaǧdaiynda sala mamandarynan qandai äreket qabyldanuy kerektıgı de qozǧalatyn. Elde sapaly kadrlar äzırlenbei, özgerıs engızu qiyn bolatynyn Qaratai Tūrysūly ünemı aitatyn.
Keiın Eŋbek ministrınıŋ orynbasary lauazymynda jürgenımde de Qaratai Tūrysūlymen tyǧyz qarym-qatynasta jūmys ıstedım. Mäjılıstegı salalyq komitet otyrystarynda tiıstı zaŋdardy qarastyrǧan kezde ol kısı ünemı joǧary azamattyq pozisiiany ūstanatyn. Memleket biudjetı köbıne äleumettık salaǧa baǧyttaluy kerek degen ūstanymyna berık bolatyn. Sonyŋ arqasynda Eŋbek ministrlıgınıŋ ūsynystary Parlament qoldauyna ie bolyp, olar halyqqa qarastyrylǧan jeŋıldıkter men qarjylai qoldaulardan körınıs tapty. Qaratai Tūrysūly deputattyq qyzmette azamattardyŋ äleumettık jaǧdaiyna basymdyq bergenıne barlyǧymyz kuämız.
Qanşa qyzu pıkırtalas bolsa da, Qaratai Tūrysūly özınıŋ baisaldy, baiypty qalpynan tanǧan emes. Būl ol kısını özgelerden daralaityn mädeniettılık, bılımdılık qasietınen dep bılemın. Auylda ösıp, qazaqy tärbie körgen ol tuǧan tılın, mädenietın, tarihyn, salt-dästürın erekşe qūrmetteitın. Däl osy qasiet adamdarmen tıl tabysuda septıgın tigızse kerek-tı.
Mūndai tūlǧalyq qasietterdıŋ qalyptasuyna eŋbek ūjymdarynda, partiialyq, atqaruşy, käsıpodaq organdarda jūmys ısteuı oŋ äser ettı. Qaratai aǧa qyzmet babymen Keŋes Odaǧynyŋ är qiyrynda boldy. Barensev teŋızındegı balyqşylarmen de, Kol tübegındegı «Lenin» arktikalyq atom mūzjarǧyşy komandasymen de tıldestı. Mūnyŋ barlyǧy tūlǧa boiynda ūstamdylyq, toleranttylyq pen diplomatiialyq qasiettıŋ ornyǧuyna äser ettı. Sondyqtan da Qaratai Tūrysūlyn köpşılık mediator retınde de tanidy. Sebebı ol közqarastary men ūstanymdary mülde qarama-qaişy adamdarmen tıl tabysyp, ortaq baǧytqa ūiystyra bıletın.
Bır sözben aitqanda, Qaratai Tūrysūly – Memleket basşysy aitqan halyqqa, elge adal qyzmet etudı maqsat tūtqan «Adal azamat» beinesıne tolyǧymen sai keletın tūlǧa.
Tamara DÜISENOVA,
Qazaqstan Respublikasy
Premer-ministrınıŋ orynbasary
