Astana qalasynyŋ Ekonomikalyq tergep-tekseru departamentı jyl basynan berı 20-ǧa juyq qarjy piramidasynyŋ jolyn kestı. Alaida adamnan aila artylǧan ba? Osy tūrǧyda özınşe biznes jasap, qaltasyn qalyŋdatyp jürgender qarapaiym halyqty aldaudyŋ taǧy bır täsılın meŋgerıptı. Bügın sony tarqatyp aitpaqşymyz.
«Ortaq qazan» orǧa jyqty
Ūzaq jyl qūqyq salasynda qyzmet ıstegen, bügınde doǧarystaǧy polkovnik Tasemen Äsetov äŋgımesın özı körıp, taŋǧalyp jürgen jailardan bastady.
«Bügınde alaiaqtyqtyŋ neşe türı şyqty ǧoi. Al keiıngı kezde közıŋdı baqyraityp qoiyp qaltaŋdaǧy aqşaŋa qol salatyndardy körgende zamannyŋ da, adamnyŋ da özgergenıne kuä bolasyŋ. Bala kezımızde ata-anamyz «eşkımnıŋ ala jıbın attama, adal, ädıl bol» dep qūlaǧymyzǧa qūiatyn edı. Qazırgı äke men şeşe perzentın qalai üiretetının bılmeimın. Alaida keibır 20-30 jas arasyndaǧy qyz-jıgıtterdıŋ aqşa dese neden bolsa da taiynbaitynyn kündelıktı ömırde körıp jürmız.
Oŋailyqpen keletın aqşa bolmaidy. Degenmen olar oŋai aqşa tabu jolynda jantalasyp baǧuda. Özım kuä bolǧan myna bır keleŋsız oqiǧa osylai tūjyrym jasauyma mäjbür etıp otyr.
Qazırgı men bıletın jastardyŋ ūstanymy «aqşa bolsa, bärı bolady. Sondyqtan qandai jolmen bolsa da baiyp qal» degenge saiady. Osy negızde köpşılıktı özınıŋ oŋ jambasyna keletın qitūrqy bır oiynmen elıtıp jür. Oiyn erejesı de qarapaiym, 4 kezeŋge bölınıp oinalady. Bırınşısı – qyzǧylt sary, ekınşısı – sary, üşınşısı – jasyl, törtınşısı – kögıldır. Qyzǧylt sarylar – aqşa saluşylar. Ekınşı sözben aitqanda, oiynǧa jaŋadan kırısıp, tiıstı jarnasyn töleuşıler. Al kögıldırler – tolysqandar. Olar aqşasyn alady da, oiynnan şyǧady. Osy kezde qyzǧylt sarydaǧylar bır saty köterılıp, kelesı kezeŋ saryǧa ötedı. Būl jerdegı är adamnyŋ mındetı – kögıldır kezeŋge jetkenşe oiynǧa kem degende ekı adamdy tauyp, qosyp otyru. Al odan köbırek adam tapsaŋ, aqşaŋdy tezırek alyp, qalasaŋ, kelesı oiynǧa qatysuyŋa bolady. Oiyn atauy «ortaq qazan» («kotiol») dep atalady. Özınşe ereje tüzıp, sony qataŋ saqtauǧa är müşesın mındettep otyrady. Qanşa bürkep, atauyn özgertıp, jasyrǧanmen, būl – qarjy piramidasy. Mūnda ūtysqa şyǧatyn tek ūiymdastyruşylar ǧana. Qalǧandarynykı – aqşa şaşu. Al alǧaşqy bolyp aqşa alatyndar da ūiymdastyruşynyŋ öz adamy (ne jaqyny, ne tuysy, ne ınısı).
Közdegen mejege jetıp, qomaqty aqşa jinalǧan kezde ūiymdastyruşy bükıl aqşany alady da, közden ǧaiyp bolady. Mıneki, «ortaq qazan» oiynynyŋ barlyq mänı – osy. Būl oiynǧa qazır äsırese auyldyq jerlerdegı mektep, balabaqşa qyzmetkerlerı köbırek ūrynyp, barmaq tıstep qalyp jatyr. Öte saq bolmasa, asa qauıptı» dedı doǧarystaǧy polkovnik.
OLX-ten opyq jegender
Keiıngı kezde köptegen azamat OLX arqyly zatyn satamyz dep alaiaqtyqtyŋ taǧy bır türıne ūrynyp qalyp jatyr. Elorda tūrǧyny Äsem Baitasova 7-synypta oqityn qyzynyŋ sumkasyn OLX arqyly satqysy kelıp, habarlandyru beredı. Köp keşıkpei onyŋ Whats App-yna «sumkaŋyzdy satyp alǧymyz keledı» dep jai-japsaryn sūraǧan habarlama keledı. Jauap bergennen keiın «Aqşasy tölendı. Myna sılteme boiynşa köz jetkızuıŋızge bolady» degen ekınşı habarlama keledı. Mıne, osy jerde Äsem körsetılgen sıltemege ötıp, özınıŋ oŋbai qatelesıp tūrǧanyn bılgen joq. Al alaiaqtar sol arqyly būl kısınıŋ bükıl mälımet-deregıne qol jetkızıp, özıne mümkındık aşqan.
Mūndai aila-täsılden bölek, alaiaqtar OLX-te zattaryn satatyn adamdardy mynadai joldarmen de taqyrşaqqa otyrǧyzyp ketkenı anyqtalyp otyr. Mäselen, sızdıŋ önımıŋız olarǧa qatty ūnap qalǧanyn, alaida özderınıŋ basqa qalada ekenın jazady. Sızge «Qazpoştanyŋ» jaŋa qyzmetı turaly aityp, onyŋ jai-japsaryn tüsındıredı. Sol arqyly olar tauarǧa aqy töleidı, sız sıltemege ötıp, tölem alasyz, sodan keiın kurer tauardy alady. Mıne, qitūrqylyq osy jerde jatyr. Esıŋızde bolsyn, «Qazpoşta» OLX-pen jūmys ıstemeidı jäne tölemdı qabyldamaidy. Sıltemenı basqan kezde bärı satyp aluşynyŋ naqty tölemı siiaqty bolyp körınedı de, sızdıŋ şotyŋyz pen qarajatyŋyz salynǧan kartaŋyzdyŋ mälımetı, CVV-kodyŋyz alaqandaǧydai basqa adamnyŋ köz aldyna kele qalady. Odan keiıngı mäsele qasköilerdıŋ barlyq qarajatyŋyzdy sypyryp alumen aiaqtalady.
Qazır ardan bezgenderdıŋ kartaŋyzdaǧy aqşany aluy op-oŋai bolyp ketken. Bırınşı sızdıŋ qartaŋyzǧa öp-ötırık şatasqan bolyp belgılı bır somany audaryp jıberedı de, «tegıŋız qarjy audaruym tiıs adammen ūqsas eken, qatelesıp ketıppın» dep mäimöŋkelei qalady. Tıptı olardyŋ şekten tys sypaiylyq tanytyp, asqan ızettı bola qalatynyn qaitesız?! Jüregı jūmsaq köp adam mūndaida alaiaqtyŋ aitqanyna köne qalatyny sözsız. Sodan keiın olarǧa sızdıŋ PIN-kodyŋyzdy būzu köp qiyndyq keltırmeidı eken.
OLX-te zatyn satamyn dep opyq jegennıŋ bırı – elordalyq Qazura Syrymbek. Üiındegı basy artyq dünielerın satuǧa qoiǧany sol edı, ūialy telefony bezıldep qoia berdı. «Osy zattaryŋyz maǧan öte qajet edı. Jaqsy boldy, quanyp kettım. Aqşaŋyzdy qazır sıltememen jıberemın, körıŋız. Sosyn kartaŋyzǧa tüskenın bılesız» deidı. Qazura körsetılgen sıltemege ötıp qaraidy, aqşa älı tüspeptı. Qaita telefon soǧady. Bıraq jaŋa ǧana bailanysqa şyǧyp, būlbūlşa sairap, ışı-bauyryna kırıp tūrǧan adamnyŋ telefony bailanys aiasynan tys jerde bolyp şyǧady. Sälden keiın esep şoty men kartasyndaǧy qyruar qarajattyŋ joq bolyp ketkenın sonda bır-aq bıledı.
Qaşanda este bolsyn!
Qarjy piramidasynyŋ negızgı belgılerı:
* aqşa tartuǧa rūqsatynyŋ bolmauy;
* naryq deŋgeiınen anaǧūrlym joǧary, adamnyŋ tüsıne kırmeitın tabys turaly qaita-qaita pärmendı jarnamalauy;
* jaŋa salymşylar esebınen qatysuşyǧa aqşa audaru;
* özderınıŋ negızgı qarajatynyŋ bolmauy;
* qyzmetı men tūraqty mekenjaiyn jalǧan körsetuı;
* sızden jaŋa salymşylar tartudy sūrap, sol üşın üsteme töleuı.
Eger osy belgılerdıŋ bırı kezdesse, būl ūiymdy, sözsız, qarjy piramidasy dep tüsınuge bolady.
Keiıngı kezde alaiaqtar keibır bankterdıŋ qaşyqtan PIN-kodsyz tölem jasau tehnologiiasyn bılgendıkten adamdardyŋ, äsırese jasy ūlǧaiǧan kärı kısılerdıŋ kartochkalaryn ūrlap alyp, qarjysyna qol jetkızıp jür. Mıne, osyndailardan saq bolu üşın qaşyqtan tölem jasau qyzmetın paidalanbaŋyz.
Osy rette qarjy (investisiia) piramidasyn qūrǧan jäne onyŋ qyzmetıne basşylyq jasaǧan tūlǧa qylmystyq jauapkerşılıkke tartylyp, Qazaqstan Respublikasy Qylmystyq kodeksınıŋ 217-baby boiynşa mülkı tärkılenıp, 3 jyldan 10 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyrylatynyn da aita ketken jön. Sondai-aq qyzmetın jarnamalaǧan adamǧa äkımşılık jaza da qarastyrylǧan. Jeke tūlǧaǧa 150, ırı käsıpkerlık subektısıne 600 ailyq eseptık körsetkış kölemınde aiyppūl belgılengenın eske salǧymyz keledı.
