Şetel täjıribesıne kelsek, qaldyqty memleket jinamaidy, ūiymdastyrady. Bızde būiryqqa sol kompaniia özı jinaityny, özı öŋdeuı kerektıgı, būl jūmysty atqaruǧa qajet qūrylǧylary boluǧa tiıs ekenı jazylǧan. Al ony endı eşkım jüzege asyrmaityny anyq.
Laura Mälıkovanyŋ aituynşa, damyǧan elderde qaldyqty örteu tehnologiiasy äldeqaşan jolǧa qoiylǧan. Mysaly, Daniia men Avstriiada qaldyqty jaǧu arqyly energiia alady.
Qazaqstan qoqys poligondarynda bügınderı 120 mln tonna qaldyq jinalǧan. Astana poligonynyŋ bırınşı ūiaşyǧyna jinalǧan qaldyq – 4 mln tonna. Ekınşısı de tolyp jatyr. Onyŋ sūryptau jelısı 300 myŋ halyqqa eseptelgen. Al qazır halyq sany – 1 mln 400 myŋ. Sondyqtan bar qaldyqty sūryptap ülgermeidı, saldarynan qalǧan qaldyq poligonǧa ketıp jatyr. Ony jaǧudan basqa jol joq. Ekologtyŋ paiymynşa, qaptama qaldyq utilalym esebınen jinalyp, qaita öŋdeluı kerek. Basqa qaldyqtar tarif esebınen öŋdeledı. Ai saiyn tölenetın 390 teŋgenıŋ 60%-y tamaq qaldyqtaryn öŋdeuge jūmsaluy kerek. Ony äkımdık ūiymdastyrǧany jön.
Laura Mälıkova bır rettık plastik ydystarǧa tyiym saludy ūsynady.
«Ūlybritaniia bır rettık plastikterdı şyǧaruǧa, qoldanuǧa tyiym salyp jatyr. Qaǧaz ydystardy da qoldanbauymyz kerek. Qaǧaz aǧaştan şyǧady. Bır rettık paketterge de üzıldı-kesıldı tyiym boluy kerek» degen pıkırde.
Astanalyqtar qaldyq satuǧa kırıse me?
Juyrda «Jasyl damu» AQ EcoQolday avtomattandyrylǧan jüiesın tanystyrdy.
Qazaqstan qoqys poligondarynda bügınderı 120 000 000 tonna qaldyq jinalǧan
«Qaldyq jinalǧan kezde jeke nemese zaŋdy tūlǧa mobildı qosymşa arqyly jüiege tırkelıp, jinalǧan qaldyqty satatyny turaly ötınış qaldyrady. Qaldyq kölemı 30 kg kem bolmauy kerek. Odan ärı kollektorlar öz baǧasyn ūsynady jäne qaldyq qalyptastyruşydan satyp alady. Kollektor ai boiy jinaǧan qaldyq turaly derektı EcoQolday jüiesıne engızedı jäne otandyq qaita öŋdeuşılerge ony satatyny turaly habarlandyru jariialaidy. Qaita öŋdeuşıler jinalǧan qaldyqty satyp alu üşın baǧa ūsynady. Kollektor köŋılınen şyqqan satyp aluşymen kelısımşart jasaidy. Odan keiın jinauşy qaldyqtardy tasymaldau jönınde habarlandyru şyǧarady. Qalyptastyruşy, iaǧni qaldyq şyǧaruşy tasymaldauşyny derbes taŋdaidy. Sonymen qatar qaita öŋdeuşıge deiın qaldyqty jetkızu turaly şart jasasady» dedı «Jasyl damu» AQ basqarma töraǧasy Erjan Särsenbai.
Bır qyzyǧy, halyqqa jar salǧan jüienıŋ mobildı qosymşasy men saity 10 şaqty kün ötse de älı ıske qosylmai otyr.
Laura Mälıkovanyŋ aituynşa, «Jasyl damu» AQ ūsynǧan būl jüie ekı jyl būryn jasalǧan jäne jıtı nazar audaratyn tūsy bar.
Astana poligonynyŋ bırınşı ūiaşyǧyna jinalǧan qaldyq 4 000 000 tonna
«Qaŋtar oqiǧasynan keiın EcoQoldau jeke mekemeden «Jasyl damuǧa» berıldı. «Jasyl damu» – salalyq ministrlıktıŋ janyndaǧy memlekettık ūiym. Bıraq «Jasyl damuǧa» ötken soŋ EcoQoldau jobasy ekı jyl toqtap tūrdy. Ekı jyl būryn Öndıruşılerdıŋ keŋeitılgen mındettemesı (ÖKM) jüiesındegı problemalardy talqylap, şeşu jolyn ızdestırdık. Nätijesınde audittıŋ ornyna sifrlandyru engızıldı. Qaldyqtardy jinaumen jäne qaita öŋdeumen ainalysatyndardan talap etıletın 27-ge juyq qūjatty 3-ke deiın azaittyq. Qaptama qaldyǧyn jinauşylarǧa berıletın tölem kölemın ösırdık. Endı ǧana ıske qosylyp jatqan EcoQoldau-dyŋ operatory «Jasyl damu» qaldyqtardy jinaityn, öŋdeitın jobalarǧa Önerkäsıptı damytu qory arqyly 3%-ben nesie bermekşı. Eger Astanadan basqa qalalar sūryptau jelısın ıske qosuǧa, konteiner qoiuǧa nesie alsa, onda onyŋ paiyzy tarifke qosylady. Būl – halyqty qanau» deidı ekolog. Onyŋ pıkırınşe, ekologiialyq mädeniet bırden qalyptaspaidy.
«Europada alty ai boiy qaldyq sūryptau baǧytyndaǧy aqparattyq jūmysty toqtatyp tastau arqyly eksperiment jürgızılgen. Sonda jarty jylda jol boiynda qaldyq köbeie bastaǧan. Qoqys qaldyǧyn sūryptaudy qalyptastyru üşın halyqpen tūraqty jūmys ısteu qajet. Bır jerge bilbord ıle salyp halyq qaldyq sūryptamaidy deu dūrys emes. Halyq özı sūryptaǧan qaldyqtyŋ, şynymen de, öŋdelıp jatqanyn köruı kerek. Bır tetıktı basa salyp bükıl mäselenı şeşıp tastau mümkın emes. Būl – kürdelı mäsele. Sondyqtan aqparattandyru üzdıksız jüruı kerek» deidı.
Täjıribeşıl ekologtar qauymdastyǧy mektep baǧdarlamasyna ekologiia pänın mındettı pän retınde kırgenın qalaidy. Būryndary JOO-da bolǧan ekologiia sabaǧy qaita jaŋartylsa deidı. Eŋ bastysy, Memlekettık qyzmet ıster agenttıgıne Ekologiia ministrlıgıne baratyn qyzmetkerler Ekologiia kodeksınen test tapsyratyn tärtıp engızudı ūsynbaq.
Kım kımdı aldap jür?
Ekologtar qaldyqtardy sūryptau mädenietın qalyptastyruda aqparattandyrudyŋ maŋyzy zor ekenın ūdaiy aitady. Būl jūmys osydan ekı jyl būryn qarqyndy jürgenın Astana qalasyndaǧy №77 «Qoşaqan» balabaqşasy täjıribesınen köremız. Balabaqşa meŋgeruşısı Läzzat Rahmenovanyŋ aituynşa, 2019-2021 jyldar arasynda balabaqşalar men mektepterde ekomädeniettı qalyptastyru baǧytynda jūmys ıstelgen. Sol kezde ÖKM operatory ūiymdastyruymen mektep men balabaqşalarda erıktı ekochellendj ötken.
«Sol kezde «Menıŋ ekomektebım» («Moia ekoşkola jizni») degen sait boldy. Ärqaisymyzǧa saitqa kıretın kod berıldı. Saitqa ıstegen jūmysymyzdy körsetetın foto, video jüktep otyrdyq. Ony komissiia qaraidy da, ball beredı. Jūmysty köbırek ıstegen saiyn ūpai köbeiedı. Öŋdeletın şikızatty kım köp tapsyrsa, sol ūjymǧa ÖKIM operatory sertifikat beretın. Mysaly, bızge 150 myŋ teŋgenıŋ sertifikaty tabystaldy, oǧan kıtap dükenınen körkem ädebietter satyp aldyq. Būl aksiianyŋ paidasy köp edı. Ata-analardy da jūmyldyrdyq. «Qoşaqan» balabaqşasy «Qazaqstandaǧy ekologiialyq bılım berudegı üzdık ūiym» atandy» deidı.
Onyŋ sūryptau jelısı 300 000 halyqqa eseptelgen
Bügınderı mūndai aksiia ötpese de, «Qoşaqan» balabaqşasy qalyptasqan dästürge sai qaǧazdardy bölek jinap, qaldyq öŋdeuşıge jetkızıp jür.
Aitqandai, Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrı Erlan Nysanbaev 2023 jyly 19 jeltoqsan küngı Ükımet otyrysynda qoqyspen jūmys ısteu mädenietın qalyptastyruǧa arnap balabaqşadan universitetke deiıngı oqu baǧdarlamasy daiyndalǧanyn mälımdedı. Kezektı brifingte ministrden atalǧan baǧdarlama turaly mol aqparat almaq maqsatynda sūraq qoidyq. Ministr atalǧan ıs-şaralar josparyn basqa ministrlık (Oqu-aǧartu ministrlıgı) daiyndaǧandyqtan, ol turaly eşteŋe aita almaitynyn jetkızdı. Aşyq derekközden «Mektepke deiıngı, orta, tehnikalyq jäne käsıptık bılım beru ūiymdarynda ekologiialyq bılım men tärbienı damytu jönındegı 2023-2029 jyldarǧa arnalǧan ıs-şaralar jospary Oqu-aǧartu ministrlıgınıŋ 2023 jylǧy 19 şıldedegı №213 būiryǧymen bekıtılgenın» anyqtadyq. Bıraq ıs-şaralar josparynyŋ tolyq nūsqasy tabylmady. Oqu-aǧartu ministrlıgınıŋ baspasöz qyzmetınıŋ kömegıne jügındık, jauap mardymdy emes: «2020-2021 oqu jylynan bastap barlyq jalpy bılım beretın mektepterde jylyna 9 saǧat kölemınde synyp saǧattary Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgımen bırlesıp auqymdy ekologiialyq synyp saǧattaryn ötetını, 2021 jyldan berı jüzege asyrylyp kele jatqan «Jasyl mektep» äleumettık jobasy» jaily aitylǧan. Jyl da, jospar da säikes emes. Sondyqtan qalalyq 3-4 mektepke habarlastyq. Olar ekologiialyq bılım berıp jatqan joqpyz dep jauap qatty.
«Europada alty ai boiy qaldyq sūryptau baǧytyndaǧy aqparattyq jūmysty toqtatyp tastau arqyly eksperiment jürgızılgen. Sonda jarty jylda jol boiynda qaldyq köbeie bastaǧan. Qoqys qaldyǧyn sūryptaudy qalyptastyru üşın halyqpen tūraqty jūmys ısteu qajet. Bır jerge bilbord ıle salyp halyq qaldyq sūryptamaidy deu dūrys emes. Halyq özı sūryptaǧan qaldyqtyŋ, şynymen de, öŋdelıp jatqanyn köruı kerek. Bır tetıktı basa salyp bükıl mäselenı şeşıp tastau mümkın emes. Būl – kürdelı mäsele. Sondyqtan aqparattandyru üzdıksız jüruı kerek»
Şetel täjıribesı qandai?
Ädette şeşımın ızdegende şetel täjıribesın de nazarda ūstaimyz. Qaldyqty qaita öŋdeude Oŋtüstık Koreia täjıribesı köŋıl audararlyq eken. Būl elde qaldyqtardy basqaru turaly zaŋ 1986 jyldan berı jüielı jūmys ıstep keledı. Atalǧan zaŋ 2007 jylǧa deiın 30 ret özgertılıp, tolyqtyrylǧan. Būdan bölek osy baǧytta 10-ǧa juyq ereje men joba-jospar jüzege asqan. Däl qazırgı uaqytta qoqysty sūryptaudyŋ eŋ tiımdı «Tört jüiesı» jūmys ıstep tūr.
- «Qoqystyŋ mölşerıne qarai tölem jasau» jüiesı – qaita öŋdelmeitın qaldyqtar mölşerın azaituǧa baǧyttalǧan. Kez kelgen tūrǧyn özı şyǧaratyn qoqystyŋ mölşerıne qarai türlı syiymdylyqtaǧy qoqys qaltasyn taŋdaidy jäne soǧan bailanysty jergılıktı atqaruşy organǧa tölem jasaidy.
- «Sūryptap jinau» jüiesı – būl jüie boiynşa qoqys qaltalary qaita öŋdeletın jäne qaita öŋdelmeitın dep ekı türge bölınedı. Tölem de qaltalardyŋ türıne bailanysty jasalady.
- «Zaŋsyzdyqty äşkerelegenderge syiaqy taǧaiyndau» jüiesı – kez kelgen tūrǧyn belgılenbegen orynǧa qoqys tastaǧandardy äşkereleu arqyly syiaqy alady. Syiaqy mölşerı aiyppūldyŋ 80 paiyzynan aspauy kerek.
- «Qoqys üişıkterı» jüiesı – qoqysty sūryptap tastauǧa arnalǧan arnaiy konteinerler jäne konteinerler salynǧan maşinalar maŋyzdy oryndarǧa, saiabaqtarǧa, balalardyŋ oiyn alaŋy men avtotūraqtarǧa, demalys oryndaryna ornalastyrylady. Qaida jürseŋız de «qoqys üişıkterıne» qaldyqty sūryptap tastauǧa mümkındık jasalǧan.
Oŋtüstık Koreiada keibır qaptamalardyŋ syrtynda ony qai qoqys konteinerıne tastaityny jaily aqparat berıledı. Al qaldyqty sūryptamaityndarǧa qatysty mäselenı şeşu üşın 2021 jyly aiyppūlǧa qatysty jaŋa saiasat engızıldı: qoqys sūryptamaǧan adamǧa salynatyn aiyppūl 100 000 vonnan (33 700 teŋge) 1 million vonǧa (337 000 teŋgege) deiın östı.
Qoqys poligondaryn saiabaqqa ainaldyrǧan Latviia täjıribesı de nazarymyzǧa ılıktı. «URDA» tabiǧi-tehnologiia saiabaǧy (qaldyqtar poligony) bügınderı ekologiialyq bılım beretın ortalyqqa ainalǧan. Onda qaldyqtardan arnaiy muzei ūiymdastyrylǧan. Latviiada studentterımen bırge täjıribelık ıssaparda bolǧan Gülmira Satybaldievanyŋ pıkırın bırge oqiyq. Ol – S.Seifullin atyndaǧy Qazaq agrotehnikalyq universitetı Ekologiia kafedrasynyŋ meŋgeruşısı.
«Qazaqstannyŋ qoqys poligondarynda qoqys üiındılerı alystan menmūndalap tūrady, jan-jaqqa ūşyp jatqan qaǧaz ben polietilen paketterınen köz aşpaimyz. Ainalasynda ūşyp jürgen qūs ta, kemırgışter de kezdesedı. Janynan kölıkpen ötkende jaǧymsyz iıs qolqany qabady. Al Latviiadaǧy «URDA» saiabaǧyn qaldyq poligony deuge qimaisyz. Qūs qondyrmauy üşın arnaiy dybys şyǧaratyn qūrylǧy ornatylǧan, jerasty suyn lastamau üşın arnaiy tösem töselgen, qoqystar jan-jaqqa ūşpauy üşın arnaiy materialmen jabylǧan jäne onyŋ tüsı jasyl bolǧandyqtan közge oǧaş närse baiqalmaidy. Jinalǧan jauyn-şaşyn suyn tazalaityn qūrylǧy da ornatylǧan. Būl mekemede bükıl qaldyq sūryptalyp, jinaqtalyp, kelesı käsıporynǧa şikızat retınde satylymǧa daiyn tūrady» deidı ǧalym.
Mäselenıŋ şeşımı tabyla ma?
Jer şarynyŋ «ökpesın qabyndyryp», jaǧdaiyn naşarlatyp jatqan faktor öte köp. Sonyŋ bırı – qaldyqtyŋ qaita öŋdelmeuı adamzat qolymen jasalyp jatyr. Erterekte köşpelı ömır saltyn ūstanǧan atalarymyz köşıp bara jatyp jūrtyna qaǧylǧan qazyqty da qaldyrmai, suyryp ketıp otyrǧan eken. Onysyn «Jer bauyry syzdaidy» degen bır auyz sözben tüsındıre salǧan. Al bız jürgen-tūrǧan jerımızge ydyrasa zardaby myŋ jylǧa deiın qalatyn qoqysty oilanbai tastai salamyz. Sondyqtan būl mäselenıŋ eŋ negızgı şeşımı adam sanasyna bailanysty. Är adam meilı ol qyzmette, meilı, ol üide jürsın, Jer-ana aldyndaǧy qūrmetı men jauapkerşılıgın sezınse, köp mäselenıŋ tüiını şeşıledı. Al atqaruşy bilık ne ıstei alady?
Būl oraida bırınşıden, jüielı, tūraqty aqparattandyrudyŋ maŋyzy zor. Būqaralyq aqparat qūraldaryna berıletın memlekettık aqparattyq tapsyrys aiasynda qoqys qaldyqtarynyŋ qaita öŋdeluı turaly materialdar jariialanyp tūrsa…
Ekınşıden, Astanadaǧy jalǧyz qoqys öŋdeu zauytynyŋ mäselesıne bei-jai qaramai, jetıldıruge investisiia tartu; Qaldyq öŋdeu zauyttarynyŋ jyldyq quatyn arttyru mäselesıne köŋıl bölu.
Üşınşıden, utilalym arqyly qaldyq jinauşy mekemeler mäselesıne nazar audaru; Olardyŋ jabyluy qaldyqtyŋ tasymaldausyz qaluynan bölek, jūmyssyzdyq mäselesın tuyndatatynyn eskeruımız kerek.
Törtınşıden, qaldyq sūryptau mädenietın qalyptastyru üşın yntalandyrudy qoldau, qoqys qaldyǧy üşın tölemge jeŋıldık qarastyru;
Besınşıden, qoqys salynǧan dorbany konteinerge saluǧa erınıp, köşe boiyna, tūrǧyn üiler dälızıne tastap ketetınderge aiyppūl salynǧan jaǧdai turaly tūrǧyndarǧa habarlap otyru.
Maigül SŪLTAN
