BŪŪ deregıne sai jyl saiyn älemde 2,24 mlrd tonna tūrmystyq qaldyq şyǧarylady. Sonyŋ 55%-y ǧana baqylaudyŋ arqasynda qaita öŋdeledı. Adamzat jylyna 931 mln tonna azyq-tülıktı jaramsyz dep laqtyryp, 17 mln tonna plastik qaldyqty su ekojüiesıne tastaidy eken. Baidu.com portaly künıne är adam 1 kelıden astam qoqys tastaitynyn eseptep şyǧypty. Būl – öndıruşı, öŋdeuşı zauyt-fabrikalardyŋ emes, sız ben bızdıŋ kündelıktı üiden şyǧaratyn qoqys pen qaldyǧymyzǧa qatysty statistika.
Jer betındegı halyq sany ösken saiyn tūrmystyq qaldyq kölemı ūlǧaiatyny da, būl mäsele Qazaqstandy ainalyp ötpeitını de belgılı. Sondyqtan el astanasyndaǧy tūrmystyq qaldyqtardy qaita öŋdeudıŋ jai-küiın zertteudı jön kördık. Sebebı keiıngı jyldary Astanadaǧy köpqabatty üilerdıŋ ainalasyndaǧy auzy-mūrnynan asyp tögılgen qoqys jäşıgın körsek, taŋǧalmaityn boldyq. Būl şeşımın taba almaityndai şetın mäsele me, sony zerttedık. (1-infografika)
Bügınderı Astanada halyq sany 1 mln 400 myŋnan asty. Osynşa adamnan jylyna 300 myŋ tonna ainalasynda tūrmystyq qaldyq şyǧady (1-infografika). Al 2023 jyldyŋ 9 aiynda būl körsetkış 250 myŋ tonnaǧa juyqtady (Astana qalasy Qorşaǧan ortany qorǧau jäne tabiǧatty paidalanu basqarmasynyŋ deregı). Osy qaldyqtar türge bölınıp sūryptalady. 2-infografikaǧa köz salsaq, 2022 jyly jalpy kommunaldyq qaldyqtyŋ kölemı 700 myŋ tonnadan asqan. Būl är astanalyq künıne şamamen 1,5 kelıdei qoqys tastaǧanyn bıldıredı. Älgınde astanadaǧy qoqys jäşıkterı bırneşe kün boiy jinalmai qalatynyn aittyq. Sebebı qalada barlyq qoqysty tasityn jalǧyz ǧana kompaniia bar, sondyqtan ülgermei jatady. Clean City NC JŞS-da 70-ten asa tehnika bar. Onyŋ ışınde sary konteinerdegı qoqysty aq tüstı, jasyl jäne metall konteinerdegı qoqysty qyzǧylt sary tüstı maşina tasidy. Talapqa sai qoqys qaldyǧy täulık saiyn tasymaldanuy kerek. (2-infografika)
Clean City NC kompaniiasy künıne şamamen 750-800 tonna, aiyna 24 000-25 000 tonna qoqys qaldyǧyn şyǧarady
Clean City NC JŞS öndırıs jönındegı basqaruşy direktory Aibek Tūrsynbekovtıŋ aituynşa, kompaniia künıne şamamen 750-800 tonna, aiyna 24 000-25 000 tonna qoqys qaldyǧyn şyǧarady, qoqys şyǧaru kezınde konteiner maŋyna jeŋıl kölıgın qoiyp ketetınder, qysta qardy qoqys jäşıgı maŋyna üiıp tastau siiaqty kedergı kezdesedı. Qalai desek te, Clean City NC öz mındetın tolyqqandy oryndap otyrǧan joq. Mūny Astana qalasy Qorşaǧan ortany qorǧau jäne qaldyqtardy basqaru bölımınıŋ bas mamany Nūraly Elıbaev te joqqa şyǧarmaidy. Sondyqtan aldaǧy uaqytta är audanǧa bır tazalyq kompaniiasy qyzmet etetın şeşım qabyldanyp jatqanyn jetkızdı.
«Qauly daiyn tūr. Qaulyǧa säikes konkurs ötkızsek, är audanda bır-bır qoqys şyǧaratyn kompaniia bolady. Oǧan Clean City de qatysa alady» dedı ol.
Qoqys qaldyǧyn sūryptaisyz ba?
Astana qalasy Qorşaǧan ortany qorǧau jäne tabiǧatty paidalanu basqarmasy aqparatyna süiensek, qazırgı uaqytta qaladaǧy 3916 konteiner alaŋynda jalpy 17 362 konteiner ornalasqan. Onyŋ 3991-ı – sary konteiner, 12 040-y – jasyl jäne metall konteiner, MOLOK jerasty konteinerınıŋ sany – 638. Sondai-aq plastik jinauǧa arnalǧan 84 konteiner bar. Ekologiialyq kodekstıŋ 321-babyna säikes, 2018 jyly «qūrǧaq» jäne «dymqyl» fraksiialar boiynşa qaldyqtardy bölek jinau talaby engızılgen. «Qūrǧaq» fraksiiaǧa plastmassa, makulatura, şyny jäne metall qaldyqtary jatady, «dymqyl» fraksiiaǧa gigiena qūraldary, tamaq qaldyqtary, keramikalyq ydystar men toqyma būiymdary kıredı. «Qūrǧaq» fraksiiany jinau üşın plastikalyq sary konteiner, «dymqyl» fraksiia üşın plastikalyq jasyl jäne myryştalǧan metall konteiner qoldanylady.
«Bız qala tūrǧyndarynan qaldyqtardy ūqypty sūryptaudy jäne olardy «qūrǧaq» jäne «dymqyl» fraksiiaǧa dūrys böludı sūraimyz. Būl qoqys öŋdeu zauytynda qaldyqty tiımdı öŋdeu men qaita öŋdeu deŋgeiın arttyruǧa kömektesedı» deidı Clean City NC JŞS ökılı.
Astanalyqtar aiyna synap qaldyqtaryna arnalǧan konteinerge qūramynda synaby bar 70 myŋǧa juyq şam tastaidy. Byltyr sondai 661 371 şam jinadyq. Bızdıŋ konteinerge basqa qaldyqtardy saluǧa qataŋ tyiym salynady
Būdan bölek, Ekologiia kodeksıne säikes qaldyqtar qauıptı jäne qauıpsız bolyp ta bölınedı. Qauıptı qaldyqtar jarylysqa alyp keluı mümkın, qūramynda mūnai komponentı bar boiaular, ekotoksikologiia qasietı bar qaldyqtar jatady. Al kündelıktı şyǧyp jatqan qaptamalar qauıpsız qaldyqtar tobyna kıredı. Qoqys jäşıkterı arasyndaǧy qyzyl-sary tüstı temır konteiner däl osy qauıptı qaldyqty jinauǧa arnalǧan. Qala boiynşa mūndai 609 konteiner bar, oǧan negızınen, batareika men şam tastauǧa bolady. Būl konteinerlerdı NTP Kazecotech JŞS alyp ketedı.
«Kommunaldyq qaldyqtardyŋ qauıptı komponentterı bölek jinaluǧa tiıs, qaita qalpyna keltıru üşın arnaiy käsıporynǧa berıledı. Astanalyqtar aiyna synap qaldyqtaryna arnalǧan konteinerge qūramynda synaby bar 70 myŋǧa juyq şam tastaidy. Byltyr sondai 661 371 şam jinadyq. Bızdıŋ konteinerge basqa qaldyqtardy saluǧa qataŋ tyiym salynady. Ökınışke qarai, belgısız adamdar konteinerdı büldıredı, qūlpyn syndyrady. Jylyna orta eseppen 200-den astam konteiner zaqymdalady» deidı NTP Kazecotech JŞS injener-ekology Aisūlu Jüsıpova.
Qala tūrǧyndary qoqys qaldyǧyn sūryptau mädenietın meŋgermegenın qoqys jäşıgıne qarap-aq baǧamdauǧa bolar. Dese de aramyzda ekologiia janaşyrlary da joq emes. Mūny arnaiy jürgızılgen saualnamadan köruge bolady. Saualnamaǧa qatysqandardyŋ 54,5%-y qoqystyŋ bärın sūryptamai bır qaltaǧa salatynyn aitsa, 36,4%-y sūryptaitynyn jetkızdı. Al 56,8%-y konteinerdıŋ qandai qaldyq türıne arnalǧanyn bılmeitın bolyp şyqty. Qauıptı qaldyq türıne arnalǧan qyzyl-sary konteinerdıŋ maqsatyn bılmeitınder ülesı 47,7%-dy qūrady. Sonymen bırge är joly qoqysty jalyqpai sūryptap, bötelkelerdı fandomatqa aparyp ötkızetınder de bar. Olar, köp jaǧdaida fandomat jūmys ıstemei tūratynyn aitady.
Jalǧyz zauyt jabyludyŋ az-aq aldynda tūr
Astanada qoqys qaldyǧyn öŋdeitın zauyt ta jalǧyz eken. Astana Recycling Plant JŞS zauyty 2008 jyly ırgetasy qalanyp, 2012 jyly öndırıske qosylǧanda jarnamasy jer jarǧan bolatyn. Alaida alyp şahardaǧy tūrmystyq qaldyq qabyldaityn jalǧyz mekemenıŋ bügıngı jaǧdaiy mäz emes.
Ädette qaladan jinalǧan tūrmystyq qaldyqtar aldymen osynda jetkızılıp, sūryptalady. Sūryptau adam küşımen jüzege asady. Öŋdeuge kelmeitın qaldyqtar qoqys poligonyna kömıledı. Zauyt alǧaşynda künıne 400 tonna qaldyq qabyldaityn. Keiın qaldyq kölemı
2 ese artqan. Endı täulıgıne 1000 tonna ainalasynda qaldyq jetkızılıp jatyr. Zauyt ary ketse künıne 600 tonna qaldyqty ǧana öŋdeuge qauqarly.
«Zauyttyŋ bükıl jabdyǧy eskırgendıkten, artyq qaldyqty qabyldai almai jatyr. Memleketten aqşa almaityndyqtan da zauyttyŋ qarjylyq jaǧdaiy da onşa emes. Sol sebeptı Astana qalasy äkımdıgı basqa zauyttardy ızdestırıp jatyr. Mysaly, Qytaidyŋ qoqys jaǧu jäne odan elektr quatyn alatyn zauytyn tartyp jatyrmyz» deidı Nūraly Elıbaev.
Astana Recycling Plant zauytynyŋ bügıngı jaǧdaiyn bılu üşın zauyt direktory Barşagül Saǧymbekovaǧa habarlasyp ek, jauap ala almadyq. Zauyt direktory būǧan deiıngı BAQ-qa bergen sūhbatynda qala tūrǧyndarynyŋ 30 paiyzy tūrmystyq qaldyq üşın adam basyna töleitın 390 teŋgenı tölemeitının, tariften jinalǧan aqşa salyq pen jūmysşylar jalaqysynan artylmaitynyn aitqan. Atalǧan zauyttyŋ qazırgı jai-küiı «Jasyl ekonomikaǧa» köşu tūjyrymdamasynda közdelgen 2030 jylǧa qarai qaldyqtardy öŋdeu deŋgeiın 30%-ǧa jetkızu tapsyrmasynyŋ oryndalmai qaluyna yqpal etuı mümkın.
Utilalymǧa qarsylyqtyŋ ziiany tidı
2013 jyly memlekettık deŋgeide qabyldanǧan «Jasyl ekonomikaǧa» köşu tūjyrymdamasyna säikes 2030 jylǧa qarai qaldyqtardy öŋdeu deŋgeiın 30%-ǧa jetkızu mejelengen. Söitıp Öndıruşılerdıŋ keŋeitılgen mındettemesı (ÖKM) – utilalym jüiesın engızu qolǧa alyndy. Ol 2016 jyly zaŋdyq küşıne endı.
«Bız kündelıktı ışetın susyndar men ışımdıkterdı şyǧaratyn kompaniialar sol önımınıŋ qaptamasy üşın ÖKIM operatoryna utilalym töleidı. Operator utilalymnan jinalǧan aqşany qaptama qaldyqtaryn jinaityn jäne öŋdeitın kompaniiaǧa konkurs ötkızu arqyly ülestıredı. Būl jüie engızılgenge deiın bızde qaptama qaldyqtaryn jinau, öŋdeu deŋgeiı 6,2% bolatyn. 2021 jyly 21%-ǧa jettı. «Qaŋtar oqiǧasynan» keiın salalyq ministrlıkte utilalym esebınen qaldyq jinauşylarǧa aqşa beru toqtap qaldy. Saldarynan qaldyq jinaumen ainalysatyn 100-ge juyq kışıgırım mekeme jūmysyn toqtatty» deidı Täjıribeşıl ekologtar qauymdastyǧynyŋ jetekşısı Laura Mälıkova.
Este bolsa, prezident Petropavldaǧy şylapşyn şyǧaratyn zauytqa barǧan-dy. «Raduga» dep atalatyn būl zauyttyŋ bırneşe sehy bar. Sonyŋ bırı qaldyqtardan şylapşyn jasap şyǧaratyn sehtyŋ da jūmysy toqtap qalǧan. Utilalym esebınen Öskemende Qazaqstandaǧy bırınşı sūryptau jelısı ıske qosylyp, keiın äkımdık balansyna berılgen. Aqtöbede de qaldyqtardy sūryptau jelısı satyp alynǧanymen, ıske qosylǧan joq, älı künge qoimada jatyr. Öitkenı qazırgı taŋda qaldyq jinaityn, qaldyq äkeletın eşkım joq.
«Qaldyq öŋdeuşı qaldyq jinauşy bolmasa jūmys ıstei almaidy. Osynyŋ bärı eşqandai tariftı kötermei, halyq qaltasyna jük salmai ıstelgen şarualar edı» deidı ekolog.
Maigül SŪLTAN
