Bügın, 18 mamyr – Halyqaralyq muzeiler künı. Osy atauly künge orai S.Seifullin muzeiındegı qūndy jädıgerler turaly maqalany ūsynyp otyrmyz. Mūrajai Esıldıŋ oŋ jaǧalauynda, qazırgı Astana qalasynyŋ köne qaptalynda S.Seifullin men M.Äuezov köşelerınıŋ qiylysynda, aǧaştan salynǧan eskı üide oryn tepken.
Säken Seifullinnıŋ 1932 jyly düniege kelgen tūŋǧyşy Laura, jūbaiy Gülbahram Mäskeude oqyp jürgende, ökpesınen suyq tiıp qaitys bolady. Al 1936 jyly ūly Aian düniege keledı. Aiannyŋ 1 jasqa tolu künıne Säken men Gülbahram qatty daiyndalady. Säken men Gülbahram quanyştan qatty tolqyp, qonaqtardy jaqsylap kütıp aluy üşın bazardan baryp arnaiy aq dastarhan satyp alady. Osy aq dastarhan sol joly jaiylmady. Sol künı otbasy quanyşyn bölısuge qadırlı dostary, jaqyn-juyqtar keledı dep elegızıp jürgen Säkendı NKVD adamdary tūtqynǧa alǧan.
Keiın özı de «halyq jauynyŋ» äielı bolyp quǧynǧa ūşyrasa da, Gülbahram apai Säkennıŋ jeke zattaryn aq dastarhannyŋ ışıne salyp belıne orap, tımıskıleuşılerdıŋ közınen aman alyp qalǧan. Osy dastarhan jaiynda Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerı, filologiia ǧylymynyŋ kandidaty Baltabai Adambaevtyŋ Gülbahram Seifullinanyŋ üiıne amandasuǧa Süiındık Sapaqovty ( «Tar jol, taiǧaq keşu» romanynda aitylatyn S.Seifullinnıŋ serıgı) ertıp barǧandaǧy estelıgınde bylai deidı: «Esıktı Gülbahramnyŋ özı aşty. Säkenmen 18 jasynan joldas bolyp, 28 jasynda qalǧan Gülbahram jeŋgeidıŋ betın äjım, şaşyn qylaŋ şalǧan, qany tasyp jüregı auruǧa şaldyqqan… Osy kezde «şai daiyn» dep bölmege Qarlyǧaş degen qyz bala kırdı.
– Tūra tūr, qalqam, Säkennıŋ joldasy men ınısıne Aiannyŋ aq dastarhanymen şai bereiın, – dedı jeŋgei, būryştaǧy jaǧylandy aşyp, üstelge ülken aq torǧyn dastarhan äkelıp jaidy. Şai qūia otyryp dastarhannyŋ tarihyn äŋgımeledı.
1973 jyly Gülbahram dünieden ötkende, Säken Seifullinnıŋ zattary Almaty mūrajaiyna ötkızılgen. Sonyŋ ışınde Säken Seifullinnıŋ altyn saǧaty da bar. S.Seifullinnıŋ ädebi jäne qoǧamdyq qyzmetıne 20 jyl toluyna bailanysty 1936 jyly keŋınen atalyp ötıp, ökımet syiǧa tartqan saǧat
«Men Säkennen bır ūl, bır qyz tudym. Qyzymnyŋ aty – Laura (Säken erkeletıp Därdana dep te ataityn), 1932 jyly Mäskeude rabfakta oqyp jürgende jasy ekıge tolmai qaitys boldy. Säken öte balajan edı, Lauranyŋ ölımıne qatty qaiǧyrdy. Odan keiın 1936 jyly erkek bala tudym. Säken oǧan da qatty quandy jäne Mirzoianǧa ūqsas bolsyn dep (ūmytpasam, Mūhtardyŋ (Äuezov) ūsynysy boiynşa) atyn «Aian» qoidy. Aian bır jasqa tolarda toi jasauǧa äzırlendık. Toiǧa Qazaqstannyŋ basşylary Mirzoian, Säduaqasov, Segızbaev jäne basqa adamdar şaqyryldy, olar keletın boldy. Aiannyŋ toiyna arnap aldyn ala bırsypyra jaŋa zat satyp aldyq. Solardyŋ ışınde törgı üstelge jaiuǧa qol oramalymen osy aq dastarhan alynǧan edı. Aian 1936 jyly 16 qaraşa künı tuǧan. Toi bolmai, jaŋa dastarhan jazylmai qaldy. Tek 1957 jyly Säkennıŋ dostary Säbit Mūqanov, Esmaǧambet Ysmailov, Mūhamedjan Qarataevty üige şaqyryp, aq dastarhandy bırınşı ret şeşıp däm berdım» deidı. Iаǧni S.Seifullin ardaqty esımı aqtalǧannan keiın, halqyna adaldyǧy däleldengennen keiın, aq dastarhan alǧaş jaiyldy. Qūddy bır aqynnyŋ aqtyǧynyŋ dälelı retınde.
Aqynnyŋ adal jary Gülbahramnyŋ arqasynda bügınde Säken mūrajaiynda onyŋ közı tırısınde qoldanǧan, är kezeŋıne qatysty jädıgerler jinaqtalyp, mūrajai törınde tūr. Adal jar Säken aqtalǧanǧa deiın aman-esen oralar degen ümıtın üzbei, bıraz zatty közınıŋ qaraşyǧyndai saqtaidy. 1973 jyly Gülbahram dünieden ötkende, Säken Seifullinnıŋ zattary Almaty mūrajaiyna ötkızılgen. Sonyŋ ışınde Säken Seifullinnıŋ altyn saǧaty da bar. S.Seifullinnıŋ ädebi jäne qoǧamdyq qyzmetıne 20 jyl toluyna bailanysty 1936 jyly keŋınen atalyp ötıp, ökımet syiǧa tartqan saǧat. Jūbaiy Gülbahram Seifullinanyŋ qolynda saqtalyp, 1960 jyldary Selinograd qalasyndaǧy tarihi-ölketanu muzeiıne tapsyrylǧan. 1988 jyldan berı muzei jädıgerlerınıŋ qataryn toltyryp tūr.
1998 jyly salynǧan «Baqyt» atty kartina Säkennıŋ jary Gülbahram Seifullinanyŋ ösietımen salynǧan. Avtory Ämen Äbjanūly Qaidarov – S.Seifullin bılım aluyna septıgın jasaǧan suretşı, animasiialyq kino rejisserı, qazaq multiplikasiia önerınıŋ negızın qalauşy, Qazaqstan Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty (kartina S.Seifullin muzeiınıŋ ekspozisiiasynda).
Aqynnyŋ altyn qalta saǧaty Şveisariianyŋ «H.Moser» firmasynda şamamen 1870-1880 jyldardyŋ sänınde jasalǧan. Kölemdı, joǧarǧy probaly altyn 18 karat/750 proba/salmaǧy 100 gramm, diametrı 45 mm, jalpy kölemdı, üş qaqpaqtan tūrady. Syrtqy qaqpaqta Säken Seifullin esımı jazylǧan, ışkı qaqpaqta «H.Moser&Cie», «Echappemente anche», «Rerres», «Qualitelepaine» firmasy degen jazu bar.
S.Seifullinnıŋ maily boiaumen salynǧan portretın erekşe bölıp aituǧa bolady. Būl portret keiınnen Astanadaǧy muzeiıne tapsyryldy. Bıraq sol jyldary Gülbahram apai saldyrǧan portrettıŋ avtory belgısız. Soŋǧy jyldary muzei qyzmetkerlerı Ortalyq muzeidıŋ äkımşılıgımen kelısımge kelıp, aqyn tūtynǧan memorialdyq zattarynyŋ keibıreulerın aluǧa qol jetkızdı.
Säkennıŋ 1920-1930 jyldar aralyǧynda qoldanǧan qylqalamy men siia sauyty Säken tūtqyndalǧannan keiın 1937 jyly Gülbahram Seifullinanyŋ qolynda boldy. Siia sauytyn tuysqandary muzei qoryna ötkızdı.
Säken Seifullinnıŋ qylqalamy «Fabrika «Prometei-Lep» atty firmadan şyqqan. Aǧaştan jasalyp, jyltyr qara qök emalmen boialǧan. Qylqalam qarapaiym oquşylyq. Ūzyndyǧy – 145 mm.
Siia sauyt 1916-1917 jylǧa jatady. Tıkbūryşty tūǧyrmen mramordan jasalǧan, ekı siia qūiatyn sauyty bar. Sauyty juan granennen äinekten, qaqpaǧy sary metaldan jasalǧan. Jädıger mūrajaida «Ädebi qyzmetı» zalynda ornalasqan.
Säken mūralaryn jinauǧa onyŋ tuǧan-tuystary da köp eŋbek sıŋırgen. Mäselen, ınısı Mäjit Seifullinnıŋ otbasynda saqtalyp qalǧan zat bar, ol – S.Seifullinnıŋ baspa maşinasy. 1936 jyly keŋınen atalyp ötken S.Seifullinnıŋ ädebi jäne qoǧamdyq qyzmetıne 20 jyl toluyna bailanysty memleket syiǧa tartqan «Undervud» markaly baspa maşinasy. Derekter boiynşa 1903 jyly Niu-Iork qalasynda jasalǧan.
1937 jyly Säken «halyq jauy» bop tūtqyndalǧanda, jädıgerdı kışı ınısı Mäjit Seifullinnıŋ jertölesınde jasyryn saqtaǧan eken. Muzeige 1994 jyly Säkennıŋ tuǧanyna 100 jyl toluyna bailanysty tapsyryldy. Materialy – temır, aǧaş, qara, sary jäne jasyl tüspen boialǧan. Uaqyt öte kele maşina aiaqtary būzylyp, bırneşe jerınde boiauy ketıp, tot basqan. Maşina jūmys ısteidı, 48 dana baspa taqtalary bar.
Aqyn paidalanǧan ydys-aiaqtar, qabyrǧa saǧaty, kılemşe-tösenışter, kiım ılgış, kädesyilar keiın mūrajaiǧa tabystalyp, keluşılerıne ülken äser etıp, qimastyq sezım ūialatady.
Säkennıŋ kostiumı 1930 jyldary Mäskeuden satyp alynǧan eken. Aqynnyŋ köptegen suretı – osynyŋ aiǧaǧy. Repressiia kezınde kostium tuysqandarynyŋ qolynda saqtalǧan. Säkennıŋ kostiumı sol zamannyŋ aǧylşyn sänınde, ūsaq jolaqty qara qoŋyr matadan, ışkı astary qoŋyr tüstı sarjadan tıgılgen. Pidjak ekı jaǧynan tüimelenetın, janqaltasy bar, bıreuı keude qalta. Şalbarynyŋ balaǧy qaiyrylǧan, keŋ, jany arnaiy ekı qysqa belbeumen äşekeilengen. Aqynnyŋ jary Gülbahram «halyq jauynyŋ» äielı «retınde qudalauda bolyp, 1950 jyldary bosatylǧannan keiın Säkennıŋ köptegen jeke zaty jaryna tapsyrylǧan. Zamandastarynyŋ aituynşa, Säken tek europalyq stildegı kiımderdı ūnatatyn, talǧamy joǧary. 1934 jyly özbek aqyndarynyŋ Säkenge 40 jasqa tolǧanda syiǧa tartqan şapany men taqiiasy. Jaqyndarynyŋ estelıkterınde Säken būl kiımdı üide özınıŋ tuyndylaryn jazǧanda kigendı ūnatqan eken. Estelık suretterınde aqynnyŋ Mäskeude keŋes jazuşylarynyŋ I-sezı ötkende delegattardyŋ arasynda tüsken fotosuretterı bar. Būl beinesın 1964 jyly Säken jaily tüsırılgen derektı beinefilmnen köremız.
Şapan men taqiia özbek şeberlerınıŋ qol tuyndysy şapan jolaqtary bar taza maqta matadan tıgılgen. Jolaqtar jasyl, sūr jäne qoiu kök tüsterden tūrady. Zertteu kezınde bırneşe jerı tozǧan. Taqiia türkı tılınen audarǧanda «joǧarǧy» degen maǧyna beredı.
Taqiiasy – türlı tüstı jıbek jıppen tıgılgen qol jūmysy. Ol dästürlı türde törtbūryşty, konus beinesınde jasalǧan. Astary qara sätennen tıgılgen. Osy jädıgerlerdıŋ barlyǧy Säken jürgen Aqmola, qazırgı Astana törındegı muzeidıŋ qūndy jädıgerlerıne ainaldy.
Gülnaziia BOLAT,
Astana qalasyndaǧy S.Seifullin muzeiınıŋ qyzmetkerı
