«Japandaǧy jalǧyz üi», «Aqan serı» romandarymen, «Amanai men Zamanai» povesımen, dramalyq şyǧarmalarymen qazaq ädebietı qorjynyna mol olja salǧan Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Säken Jünısovtıŋ tuǧanyna bügın 90 jyl tolyp otyr. Jūrt arasynda onyŋ jazuşylyǧynan bölek änşılıgı, dombyra, pianino, mandolina sekıldı bırneşe muzykalyq aspapta oinauy, baluandyǧy, suretşılıgı aitylady. San qyrly talant iesı oǧan Ǧabit Müsırepov qoiǧan Säken serı degen atqa şyn mänınde laiyq bolyp, ädebiet älemınde sara jolyn salyp kettı.
BALALAR ÄDEBİETINEN BASTADY
Qalamger tuǧan Kökşe öŋırınde ötken Saǧynai degen ülken molda Nūrmaqtyŋ tūŋǧyş ūlynyŋ belgılı adam bolatynyn boljap ketıptı. Anasy Maǧripanyŋ Säkenge aiaǧy auyr kezınde auzy dualy aqsaqal «Er bala köreiın dep otyr ekensıŋ. Būl tegın bala emes, talaidy auzyna qaratqan azamat nemese ūşqan qūs pen jügırgen aŋnyŋ tılın bıletın ǧalym bolar. Nyspysyn Nyǧmet qoi» degen eken. Būl turaly jazuşynyŋ qaryndasy Roza Jünısovanyŋ bır estelıgınde aitylady. Al jazuşynyŋ özınen esımınıŋ syry jaiynda: «Men Säken Seifullin 40 jasqa kelgende tuǧan ekenmın. Közı aşyq äkem Säkendei bolsyn dep menı Säken qoiypty. Şamasy, äkem menıŋ jazuşy bolǧanymdy qalasa kerek. Men äkemnıŋ ol ümıtın aqtaǧan sekıldımın» degen söz qalǧan.
Säken Nūrmaqūly bala jasynan ädebietke qūmar boldy. Oquşy kezınde oqyǧan ertegılerın öleŋge ainaldyratyn. Al eseigende jazǧan alǧaşqy şyǧarmalary balalarǧa arnaldy. «Sonarda», «Äjem men emşı jäne därıger», «Kımnıŋ mekenı jaqsy?» syndy tyrnaqaldy tuyndylary – sonyŋ jemısı. Qazaq memlekettık universitetın bıtırgennen keiın tuǧan auylynda mūǧalım bolyp jūmys ıstedı. Odan keiın eŋbek joly «Pioner» (qazırgı «Aq jelken») jurnalynda jalǧasty. Balalar taqyrybyna qalam terbeuıne osy jait äser etken boluy kerek.
TYŊ İGERUGE QARSYLYQ
Jazuşynyŋ jastyq şaǧy Arqada tyŋ igeru jyldaryna säikes keldı. Qalamger būl nauqannyŋ qazaq dalasyna äkelgen zardaby men ziianyn öz közımen körıp, oǧan qarsy boldy. Körnektı aqyn Serık Tūrǧynbekūlynyŋ «Serını saǧynu» atty estelık-essesınde būl turaly mynandai joldar bar: «sol kezde tyŋ turaly üstı-üstıne qaulap şyǧyp jatqan qaulylardyŋ bırın halyq aldynda oqyp berudı partiia hatşysy jas mūǧalım Säken Jünısovke tapsyrady. Sonda bolaşaq jazuşy Säken serı sol jerde ne ıstegen deisız ǧoi? Şaǧyn kıtapşa bolyp şyqqan qaulyny qalyŋ jūrttyŋ köz aldynda belınen bır-aq jyrtypty da: – Men Hruşevtıŋ saiasatyna qarsymyn! – dep tribunadan tüsıp, aldy-artyna qaramai tartyp otyrǧan. Sol sätten bastap Qyzyl tu audanynda alaşapqyn bastalady. «Oibai, Säken Jünısov degen jas jıgıt «halyq jauy» bolyp şyǧypty!». 1937 jyldan berı bolmaǧan osynau «tosyn jaŋalyqty» mektep direktory dereu aupartkomǧa habarlaǧan, aupartkom jerden jetı qoian tapqandai obkomǧa jetkızgen. Obkom jedel «komissiia» qūryp, Qyzyl tuǧa attandyrady. Işınde «qyzyl jaǧalylary» da bar deidı. «Saiasi qylmysker» bolǧan soŋ, ärine, qauıpsızdık komitetınıŋ müşelerı de keŋ qamtylypty. «Mūzdai qarulanǧan» jedel top kele jatyr!» degen habar Säkenge de jetedı. Sodan äldekımder «qaş» dep ügıt aityp, aqyry Almatyǧa attandyryp jıberedı. Qyzyl tuǧa kelgen «komissiia» Säkennıŋ ornyn sipap qalady. Säken Almatyǧa kelgen soŋ da «üş ärıptıŋ» adamdary soŋyna tüsıp, ūzaq äureleptı…».
Sol tyŋ igeru nauqanyn qalamger «Japandaǧy jalǧyz üi» romanymen äşkereledı. Keiınnen bır sūhbatynda «Osy nauqan eldıŋ berekesın qaşyrdy. Jyrtylmaǧan jer qalmady. Nebır qasiettı oryndar egınnıŋ astynda räsua boldy. Auyldarda ūrlyq köbeidı… El būzyldy. Maskünemdık etek aldy. Qazaq äielderı auzyna araq ala bastady» dep aitqan edı. Astarynda otarlau saiasaty jatqan osynyŋ bärın romanynda aşyp körsettı. Arada jyldar ötkende būl taqyrypqa oralyp, «Qos Anar» atty pesa jazdy.
Jalpy Säken Jünısov keŋes ökımetınıŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan zamanda sol kezde tyiym salynǧan «jabyq» taqyryptarǧa batyl bardy. Sondai şyǧarmalarynyŋ bırı de bıregeiı – ūjymdastyru kezeŋınde qazaq auylynyŋ jüdeu tırşılıgın, qandastarymyzdyŋ şekara asuyn arqau etken «Amanai men Zamanai» povesı. Būl tuyndy jelısı boiynşa kinorejisser Bolat Şärıp körkem film tüsırdı. Basty rölderdı Zämzägül Şärıpova, Erık Joljaqsynov, Raihan Aitqojanova syndy belgılı ärtıster somdaǧan būl film Türkiia, İtaliia, Ündıstan, Resei elderınde ötken halyqaralyq kinofestivalderge qatysty. Povest 2018 jyly aǧylşyn tılıne audaryldy.
«AQAN SERI» TEATRDA QOIYLADY
Jazuşynyŋ şoqtyǧy biık tuyndysy – ekı kıtaptan (dilogiia) tūratyn «Aqan serı» romany. «Asyly, tarihi adamdar jaily jazylǧan tuyndylardy söz qylǧanda sol tarihi adam ömırde qandai, ädebiette qandai bop şyqqan, körkem şyndyq tarihi däldıkten auytqymaǧan ba degen problemalarǧa basa nazar audaru – oryndy närse. Jäne osy romandardy söz ete otyryp, dästür men jaŋaşyldyq problemasyn da esten şyǧarmaǧan jön. Prozaik Jünısov ömırdegı Aqannyŋ jürgen jolyn, ömır sürgen ortasyn ol turaly material tapşy bolsa da, erınbei ızdenıp, qyruar naqty material tauyp, ömırdegı Aqannyŋ ädebiettegı Aqandai tamaşa obrazyn jasap şyǧardy. Tarihi däldıkten auytqymai, ärbır oqiǧa, Aqan basyndaǧy jaitty öz maqsatyna – serınıŋ küreskerlık ruhyn tanytuǧa jūmsaǧan».
Būl – atalmyş tuyndy turaly akademik Rymǧali Nūrǧaliūlynyŋ pıkırı. Osy roman jelısımen Äzırbaijan Mämbetov atyndaǧy Memlekettık drama jäne komediia teatry spektakl sahnalaudy qolǧa aldy. Dramalyq şyǧarma jaqynda körermenge jol tartuy tiıs. «Serı turaly roman jazu üşın sol adamnyŋ özı serı boluy kerek. Serılıkten qūralaqan adam serınıŋ tūlǧasyn qalai somdaidy?! Al aidai älemge äigılı «Aqan serı» romanyn oqyǧan adam onyŋ avtory Säkendı serı demeuge haqysy qalmaidy» deidı aqyn Serık Tūrǧynbekūly.
«Säken tvorchestvosynyŋ halyqtyǧy, ūlttyq önerge, salt-dästürge, elge, jerge degen mahabbaty negızgı üş kürdelı tuyndysy – «Japandaǧy jalǧyz üi», «Aqan serı» romandary men «Amanai men Zamanai» atty povesınde qadari-hal tüiındeledı. Jazuşy halyq arasynda jürgende, ol dünie alaqanynda, al jazu stolynda otyryp özımen-özı japadan-jalǧyz qalǧanda, dünie – onyŋ alaqanynda» degen edı Säken Jünısovtıŋ şyǧarmaşylyǧy jaiynda jazuşy Ramazan Toqtarov. Būl – zamandasynyŋ pıkırı. Ädebiettegı aldyŋǧy tolqyn aǧalary da qalamgerdıŋ şyǧarmaşylyǧyn joǧary baǧalady. Sonyŋ ışınde zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezov pen qalamgerge «Säken serı» degen atty qoiǧan qazaq ädebietınıŋ klassigı Ǧabit Müsırepovtıŋ alatyn oryndary erek.
ÄUEZOVTIŊ SOŊǦY ASPİRANTY
Mūhtar Omarhanūly Säken Jünısovke universitette därıs oqydy. Keiınnen ǧylymǧa tartty. Säken Jünısov – Äuezovtıŋ soŋǧy aspiranty. «Körgenderımnıŋ eŋ ırısı, eŋ maŋyzdysy – Mūhtar Äuezov der edım. Ärine, körgennıŋ de körgenı bar, ūly adamdardy suretten de, kinodan da, tıptı köşede köru bar. Al bır sät ne bır kün emes, üş jyl şäkırtı bolyp, künde aralaspasaŋ da jiı söilesıp, künde därıs almasaŋ da, jaqynnan tökken şapaǧat nūryn köktem şuaǧyndai sezınıp jürgen adamyŋ ūly adam bolsa, ol senıŋ tärbielı tüzu jolyŋa septıgın tigızse, senıŋ körgendılıgıŋnıŋ de bar esebı tügendeldı dei ber» degen edı jazuşy bır sūhbatynda. Būdan Säken Nūrmaqūlynyŋ qalamger, tūlǧa bolyp qalyptasuynda Äuezovtıŋ de yqpaly bolǧanyn baiqaimyz.
Şäkırtı ūstaz aldyndaǧy paryzyn oryndady. Student künınde özı qaǧazǧa tüsırgen leksiialaryn kıtap etıp şyǧardy. «Sanat» baspasynan 1996 jyly şyqqan būl kömekşı oqu qūraly «Mūhtar Äuezovtıŋ abaitanu turaly leksiiasynan student Säken Jünısovtıŋ konspektısı» dep atalady. Äuezov negızın qalap, qyzmet etken, keiınnen zaŋǧar jazuşynyŋ aty berılgen qara şaŋyraq qazaq drama teatrynyŋ ädebiet bölımın basqardy. Qostanai pedagogika institutynda Qazaqstanda alǧaşqy «mūhtartanu» atty fakultativtık kurs aşyp, qyryq saǧattan tūratyn därıs oqydy. Keiın Almaty teatr institutynda toqsan saǧattyq därısınde ony tolyqtyrdy. Äuezov ömırınen «Kemeŋgerler men köleŋkeler» pesasyn jazdy.
TABİǦATY TŪNǦAN DRAMA
Dramaturg retınde «Krossvord», «Är üidıŋ erkesı», «Qysylǧannan qyz boldyq», «Sabalaq Abylai», «Säukele», «Jaraly gülder», «Ajar men ajal», «Qyzym, saǧan aitam», t. b. dramalyq şyǧarmalardy jazdy. Osy tuyndylar respublikalyq jäne oblystyq teatrlarda qoiyldy. «Säken dramaturgiiasynda artistizm elementterı basym bolyp jatady. Ol – jazuşynyŋ jeke basynan, bolmys-bıtımınen tuyndaityn qasiet. Qalamger tabiǧaty tūnǧan drama ıspettı. Tuabıttı osyndai tabiǧi qasiettıŋ küşınen de ol – qaǧaz-qalam syrqatyna ūşyraǧan şyǧarmaşylyq tūlǧa. Ol – qalam ūstamaǧan jaǧdaidyŋ özınde ne ärtıs, ne rejisser, ne änşı bolary basy aşyq qūbylys» degen edı belgılı teatr synşysy Äşırbek Syǧai.
Säken Jünısov ömırınıŋ soŋǧy jyldary Astana qalasynda tūrdy. 2006 jyly osynda dünieden öttı. A.Baraev köşesınde tūrǧan üiıne eskertkış-taqtasy ornatyldy. 2016 jyly elordanyŋ bır köşesı qalamgerdıŋ esımımen ataldy. Biylǧy 90 jyldyq mereitoiyn laiyqty atap ötu üşın Jazuşylar odaǧynyŋ Astana qalalyq filialy daiyndyq jürgızude. Almatyda da qalamgerdıŋ eskertkış-taqtasy men köşesı bar. Jazuşy tuǧan Kökşetau qalasynda da köşe men mektepke aty berılgen. Sol mektepte muzeiı aşyldy.
Endıgı bır mäsele – Aqmola oblysy Burabai audanynda qalamgerdıŋ közı tırısınde qūrylysy bastalyp, aiaqtalmai qalǧan qos qabatty üidı muzeige ainaldyru. Būl mäsele köptegen jyl boiy şeşılmei kele jatyr. Säken Jünısovtıŋ özı kezınde jazuşy Tolymbek Äbdıraiymǧa bergen sūhbatynda: «Būl Säken Jünısovtıŋ mūrajaiy emes, qazaq jazuşylarynyŋ mūrajaiy bolar edı» degen edı. Endı osy mäselenı jergılıktı bilık, Aqmola oblysynyŋ äkımdıgı, oblystyq Mädeniet, arhivter jäne qūjattama basqarmasy şeşe almasa, Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ aralasqany jön şyǧar. Üidı aiaqtap, jöndeuge respublikalyq biudjetten qarjy bölınse, ıs tezırek rettelıp qalar. Sony biyldan qaldyrmai qolǧa alu kerek dep esepteimız.
