Astana qalasy äkımdıgı janyndaǧy Äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönındegı komissiia bırqatar qalalyq basqarmalarmen, ükımettık emes ūiymdarmen jäne BAQ-pen bırge belsendı jūmys ısteidı. Elımızdegı genderlık saiasattyŋ jüzege asyru maqsatyndaǧy köp şaralardyŋ bırı – äielder men balalarǧa qarsy zorlyqty tüp-tamyrymen joiu bolyp tabylady. Sonyŋ bırı – daǧdarys ortalyqtary, senim telefondary, zorlyq qūrbandaryna arnalǧan baspanalar men panalau jelilerin keŋeitu közdelude. Elordada 75 oryndyq tört baspana jūmys ısteidı. Ötken jyly sol ortalyqtarda tūrmystyq zorlyq-zombylyqtyŋ 211 qūrbany men ömırlık qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan adamdar, onyŋ ışınde 63 äiel men 148 balany qabyldady.
Ūzaq uaqyt boiy tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty köp aitylyp, tiısınşe baǧalanyp, köŋıl bölınbei kelgenı ras. Qoǧamda osy tūrǧysynda oryn alǧan oqiǧalardyŋ jalpyǧa qatysy joq, tek jekelegen adamdarǧa qatysty qabyldanatyn. Ülken qalalarda zorlyq-zombylyqqa qatysty ortalyqtar jūmysyna da qoǧam salǧyrt qaraityn. Onyŋ jūmysy da bürkemelenıp, qoǧam nazaryna tüse bermeitın. Oǧan äielderdıŋ özderı de sebepker. Aşynyp aitqan joq, basyndaǧy qasırettı jetkızuge därmenı de namysy da bolmady. Qoǧam aldyndaǧy ūiat, küieuı aldyndaǧy qorqynyş, balalardy qalai jetkızem degen uaiym, odan qaldy emosionaldyq täueldılık üidegı janjaldy syrtqa şyǧarmauǧa üiretıp, ışten tynǧan äiel-baiǧūstyŋ künın tozaqqa ainaldyratyn. Tūrmystyq zorlyq-zombylyq dep er adamnyŋ äielıne jasaǧan zorlyǧyn, qiianatyn aityp otyrmyz. Jai sözben aitqanda, erlı-zaiyptylar arasyndaǧy kikıljıŋnıŋ soŋy töbeleske ainaluy. Zorlyq tek jūdyryqpen şektelıp qalmaidy. Qarajattan qysu, kemsıtu-mūqatu da osy sanatqa kıredı. Äiel jaratylysynan erkektıŋ küşıne qarsy tūra almaidy. Mūndaida «erlı-zaiyptylardyŋ arasyna esı ketken tüsedı» demekşı, jaqyndarynan qoldau bolmai, adamnyŋ özgeretınıne degen üzılmeitın ümıtımen ömırın jalǧastyra beredı. Būl barlyq qazaq otbasyna tän jaǧdai dep aita alamyz. Ömırınde bır ret bolsa da tūşy etıne aşy taiaq timegen äiel joqtyŋ qasy. Onyŋ dūrys emestıgın, qol köteruge bolmaitynyn, bırlese ömır sürudıŋ basqa jolyn qarastyrudyŋ qajettıgın batyl aityp otyrmyz. Būl batyldyq elordada ötıp jatqan sot prosesınıŋ jaŋǧyryǧy dese bolady. Marqūm Saltanattyŋ ölımı jai ölım bolǧan joq, būl qatygez küieuınıŋ jūdyryǧyna janşylyp jürgen talai beibaqtyŋ sanasyna tigen toqpaqtai boldy. Jauyzdyqpen öltırılgen Saltanat ölımınen keiın zorlyq-zombylyq äleumettık mäsele retınde aiqyndala bastaityn bolady.
Ärine, ainalany topan su basyp, barşa qazaqstandyqtar janyn şüberekke tüiıp otyrǧanda eldıŋ nazaryn audaryp şuyldatqannan ne paida deitınder de tabylar. Tıptı, qanışerdıŋ qylyǧyn aqtap alǧysy keletınder de joq emes. Alaida mūny qoǧamnyŋ ızgılenuıne, meiırlenuıne, äiel men erkek arasyndaǧy jaŋa qarym-qatynastyŋ qalyptasuyna bır septıgı tier dep qabyldauymyz kerek. Eger Astanada sot aşyq ötpese, onyŋ ärbır sätın, ärbır sözın barşa halyq közın audarmai körıp otyrmaǧanda äserı mūndai bolmas edı. Sot bolǧan soŋ, tūrmystyŋ qaǧaberıstegı köleŋkelerı aitylady, köp närse köterıledı, ūiatty jaǧdailar jūrtşylyqqa jetedı, qylmyskerdıŋ qanşalyqty azǧyndalǧany da osy proseste anyq bolady. Bola bersın. Qoǧam da osylaişa kırden tazarady. Jaŋa sapaǧa köşetın ötkel bolmaq.
Jaŋa sapa degenımız ne? Ol – jaqyn adamdardyŋ sız-bızdesuınıŋ joǧary mädenietınıŋ qalyptasuy. Syilastyqtyŋ saltanaty. Keide beitanys adamdarmen syilasa alatyn basymyz, öz otbasymyzǧa, eŋ jaqynymyzǧa kelgende tarylatynymyz qalai? Otbasy baqyty degenımız ne degende köbımız müdıremız. Äiel anadai bolu kerek, mynadai bolu kerek degendei, otbasy institutynyŋ bar jauapkerşılıgın bır äieldıŋ basyna üiıp-tögıp qoiamyz. Dūrys pa?! Būl – qazırgı uaqytta qoǧamda keŋ taraǧan tüsınık. Äieldıŋ otbasynyŋ saqtauşysy ekenı belgılı. Jaratylys jüktegen sol mındetın atqaru üşın köbınese äiel bolaşaq jaryn taŋdarda qorǧan bolar qamaldy, tūraqtylyqty jäne baquatty ömır süru deŋgeiın alǧa şyǧarady, soǧan kepıl bolatyn adamdy ızdeidı.
Eger atalarymyzdyŋ zamanyndaǧy klassikalyq patriarhaldyq otbasyn alyp qarasaq, äjelerımız sol mındetıne adal bolyp, abyroimen atqardy. Qorǧan bolar jar taŋdap, bızdıŋ äkelerımızdı jetıldırdı. Dese de, künı bügınde köp närse özgergenın er-azamattardyŋ moiyndaǧysy joq. Äke-küieu, ädette, az-mūz aqşa tapqanyn mındetsınıp, ärı ketse as ışıp, aiaq bosatyp, jūmysyna baryp kelıp, taǧy basqa şaruany bıtırgennen asyp ketpeidı. Onysyna qoimai, ol öz äielınen jäne basqa müşelerınen de otbasynyŋ barlyq tırlıgın qamtamasyz etetın qyzmetterdıŋ mültıksız oryndauyn qataŋ türde «talap etedı». Özındei nemese odan köp aqşa tauyp otyrǧan äielınıŋ ornyn elegısı kelmeidı. Äiel de tūlǧa bolyp qalyptasyp, aǧaiyn-tuystyŋ ǧana emes qoǧamnyŋ da belsendısı bolyp, alǧa qoiǧan armandaryna qol jetkızgısı keledı. Äiel bılım salasynda da, qoǧamdyq ömırde de belsendı subekt retınde tanylǧaly qaşan. Bıraq otbasynda būl sūranys qoldau tappaidy. Qoǧam da aqyryndap genderlık saiasatty qalyptastyryp keledı. Bügınde äiel täuelsız, aqyldy, bılımdı, mansap biıgıne köterıle alady. Kei jaǧdaida bır özı bır otbasyn «süirep» keletınderı bar. Mūndai äielderdı bılektıŋ küşımen ūstai almaitynyna ärkımnıŋ de közı jetuı tiıs. «Saltanat sindromy» degenımız – osy.
Eskı ädetpen, er-azamat älı de süiıp alǧan jarlaryn üi şaruasyndaǧy äiel retınde, tek özderıne qarap, özınıŋ ǧana jaǧdaiyn jasatyp, aitqanymen tūrǧyzyp, aitqanymen jürgızgısı keledı. Alaida äiel mūndai «qūrbandyqqa» baruy üşın oŋ-soly tolyp, ışıp-jemnen kemdık körmeuden basqa küieuınıŋ jaqsy mınezınıŋ bolǧanyn qalaidy.
Europada äldeqaşan bastalyp ketken feminizm bızge de jettı. Mümkın Saltanattyŋ ajalynyŋ sebebı «altyn tordy» azsynǧanynan bolar. Kım bıledı?! Osydan tura 35 jyl būryn Kanadada «Aq lenta» nauqany öttı. Būl el astanasy Monrealdaǧy politehnikalyq mektepte Mark Lepinnıŋ feminizmge qarsy jasaǧan qandy qyrǧynynan keiın kanadalyq er adamdar arasynda paida bolǧan qozǧalys edı. Olar qarnyna aq lenta bailap alyp, äielderge jasalǧan jauyzdyqqa qarsy ekenın bıldırdı. Ol kezde 14 äiel ajal qūşqan eken…
