Saŋlaq sardar Särke batyr

Örkeniet damuynyŋ joǧarǧy satysy – jahandanu kezeŋı jeke adami qadır-qasietterge ǧana emes, jalpy adamzattyq bolmysqa asa auyr qater töndırıp otyr. Eŋ bastysy, ūlttyq qūndylyqtarymyzdan ajyrap qaluymyz da äbden mümkın. Būl rette atadan balaǧa miras bolyp, san ǧasyrlardan berı jalǧasyn tauyp kele jatqan batyrlyq dästürden aiyrylyp qalu qaupı tıptı airyqşa alaŋdatady.

Al bız Alpamys pen Qobylandy, Er Töstık pen Tolaǧai, Er Tarǧyn turaly epikalyq jyrlar men tolǧaulardy, ertegıler men aŋyzdardy jarysa jyrlap, talasa jatqa aitqan qazaq degen qasiettı halyq ūrpaqtarynan taraityn ūlandar emes pe edık? Qiian-keskı ūrystar men jan berıp, jan alysqan aiqastarda elın, jerın qorǧaǧan batyrlarymyzdyŋ qaharmandyq ülgı-önegelerın qadır tūtyp östık. Solarǧa ūqsap, özımız de keşegı keŋestık däuırde qatarlastarymyzdan qalyspai, tıptı basqa odaqtas respublikalar ökılderınıŋ qai-qaisysynan da fizikalyq tūrǧydan şymyr da boişaŋ, dene pışınımız tarapynan keŋ iyqty, tepse temır üzerdei quatty qalpymyzben olardan äldeqaida asqaq keiıpte boldyq.

Taiauda tuǧan jerge sapar barysynda alystaǧy auyldy aralap, tuǧan-tuystarmen qauyşyp, qazırgı qonys – Astanaǧa attanar aldynda oblys ortalyǧynda azyraq aialdauǧa tura keldı. Solardyŋ ışınde köŋılge asa bır jylylyq ūialatqan, jerlesterım üşın asqan maqtanyş sezımıne bölegen myna bır maŋyzdy ıs-şara erekşe este qalǧanyn aitqym keledı. Būl – tek osy öŋır üşın ǧana emes, jalpy keŋ-baitaq Otanymyzben körşıles, baǧzy zamannan bauyrlas başqūrt elıne de asa syily saŋlaq sardar Särke batyr atyna köşe berıp, sonyŋ aşylu saltanaty.

Batyr babamyz turaly tarihi mälımetterge toqtalyp ötsek.

Särke batyr – halyqqa keŋ tanymal qolbasşy jäne qandy qyrǧyn, alasapyran zamanda, «aqtaban şūbyryndy» dep atalatyn, qazaqtyŋ töbesıne qara būlt töngen kezeŋde naizasy men sadaǧyn qolǧa ūstap, qaptaǧan qalyŋ joŋǧarǧa qasqaia qarsy tūrǧan naǧyz batyrdyŋ bırı. Särke batyr 1690 jyly düniege keldı, şyn esımı – Meŋdıbek Şoŋmūrynūly.

Batyrdyŋ jastyq şaǧy qazaqtyŋ eŋ ataqty handarynyŋ bırı Äz Täukenıŋ zamanynan bastalyp, Kışı jüzdıŋ hany Äbılqaiyrdyŋ el basqaruymen tyǧyz bailanysty. 1716 jylǧy Bökenbai bastaǧan Kışı jüz sarbazdarynyŋ qalmaq pen qazaqtarǧa qarsy soǧystarynda Särke batyr erlıgımen közge tüsken. 1723 jyly bastalǧan «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» degen atpen belgılı bolǧan joŋǧar şapqanşylyǧy zamanynda Tailaq batyr bastaǧan Jaǧalbaily sarbazdarymen kielı Yrǧyz, Torǧai özenderınıŋ arasynda joŋǧardyŋ qalyŋ qolyn üş jyl boiy alǧa jyljytpai toqtatyp tastaǧan Alşynnyŋ 25 ruly elınen şyqqan 25 batyrdyŋ bırı.

Taǧy bır derekter közınde Särke batyrdyŋ ülken erlık körsetıp, halyq arasynda zor bedelge ie bolǧan şaǧynyŋ bırı – Būlanty-Bıleutı jäne Aŋyraqai şaiqastary ekenı atap körsetılgen. Būl şaiqastarda Kışı jüz jasaǧyn esımı V.Bartold, İ.Kastane, Ş.Uälihanov, Ä.Divaev, M.Tynyşpaev syndy körnektı ǧalymdardyŋ eŋbegınde kezdesetın Tailaq batyr basqarǧan. Būlanty özenı boiyndaǧy «Qara siyr» degen jerde ötken şeşuşı ūrysqa Tailaq batyr qolynyŋ qūramyndaǧy Jaǧalbaily ruynyŋ sarbazdaryn bastap sardar Särke de qatysqan. Dästür boiynşa şaiqas ekı batyrdyŋ jekpe-jegınen bastalǧan. Būl jekpe-jekke qazaqtar jaǧynan Särke batyr şyǧyp, asqan basymdyqpen jeŋıske jetıp, qazaq äskerınıŋ ruhyn köterıptı. Būlanty boiyndaǧy şaiqas bırneşe künge sozylyp, qazaqtardyŋ jeŋısımen aiaqtalǧany belgılı. Särkenıŋ joŋǧar batyrymen jekpe-jegı ötken töbe sodan bylai Särketöbe atalyp ketse, al özın halyq «Altyn sapty almas qylyşty Särke batyr» dep qoşemettegen eken.

Särke batyr – halyqqa keŋ tanymal qolbasşy jäne qandy qyr­ǧyn, alasapyran zamanda, «aqtaban şūbyryndy» dep atalatyn, qazaqtyŋ töbesıne qara būlt töngen kezeŋde naizasy men sadaǧyn qolǧa ūstap, qaptaǧan qalyŋ joŋǧarǧa qasqaia qarsy tūrǧan naǧyz batyrdyŋ bırı. Särke batyr 1690 jyly dünie­ge keldı, şyn esımı – Meŋdıbek Şoŋmūrynūly

Särke batyr esımı qūjattarda 1755 jylǧy başqūrt köterılısımen bailanysty da atalady. Sol zamanǧy qazaq tarihyn keŋınen zerttegen ǧalymdarymyzdyŋ bırı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Äbılseiıt Mūhtar būl jönınde: «Kışı jüz hanynyŋ ışkı-syrtqy saiasi jaǧdaiynyŋ bırqalypty örbuı barysynda, onyŋ bolaşaq körşı eldermen qarym-qatynasyna tübegeilı özgerıs äkeletın 1755 jylǧy başqūrt ūlt-azattyq köterılısı bastaldy. Olardy äskeri küşpen basu barysynda tübı bır tuysqan halyq qazaq auyldaryna üdere köştı. Alǧaşqy başqūrttar legı Jaǧalbaily Särke batyr auylyna qabyldandy» dep jazdy.

Orys ǧalymy A.Chuloşnikov­tıŋ 1755 jylǧy başqūrttar köterılısınıŋ tarihyn zerttegen eŋbegı 1940 jyly jaryqqa şyqqan eken, mūnda da Särke batyrdyŋ esımı atalyp, onyŋ Kışı jüzdıŋ abyroily da bedeldı taipasy – Jaǧalbaily ruynyŋ basşysy ekenı aitylady.

Aita ketu kerek, qai kezde de halyq batyrlaryn öz ışınde aqyn, jyraularynyŋ aŋyz, jyrlary arqyly ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızıp otyrǧan. Būl qazırgı uaqytta da jandy jalǧasyn tauyp, jergılıktı JOO-lar ǧalymdary men tarihşylar eŋbegınıŋ, sol öŋırlerde janqiiar ıs-qimyldarymen, ızdenımpaz zertteuşılık eŋbegımen tanylǧan ölketanuşylar tarapynan da jüzege asyp kele jatqany quantady.

Solardyŋ bırı de bıregeiı, tek öz respublikamyzdaǧy Aqtöbe, Qostanai oblystary, Torǧai töŋıregı ǧana emes, tıptı Reseidıŋ Cheliabı, Tümen aimaqtarynda da zertteu jūmystarymen tanymal – töl tarihymyz janaşyry, qūrmettı ölketanuşy Baianǧali Qūltaev myrza atqaryp jürgen qyruar eŋbektı atap aitu paryzymyz dep bılemın.

Mäselen, tap osy Särke batyr tūrǧysyndaǧy sol atpal azamattyŋ myna bır pıkırın keltıre ketudı jön kördık: «Patşa bilıgı köterılıstı basqannan keiın, köterılısşılerdıŋ bır legı qazaq arasynan pana tapqan. Olardyŋ soŋynan quyp kelgen qazaqtar men Edıl qalmaqtaryn qazaq sarbazdary kütıp alyp, toitarys bergen. Al keiın amnistiia jariialanuyna bailanysty başqūrttar öz jerıne aman-esen oralypty. Başqūrt halqy qazaqtyŋ būl jaqsylyǧyn bügınge deiın ūmytpai keledı. Būl sözımızge Başqūrtstan Respublikasy Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, jurnalist Niiaz Alsynbaevtyŋ başqūrt-qazaq qatynastary turaly eŋbegınde aitylǧan: «Särke batyr… başqūrt köterılısşılerıne olardyŋ patşa bilıgıne qarsylyqtary kezınde belsendı türde kömek körsettı. Ekı halyqtyŋ arasyndaǧy dostyqty nyǧaituǧa zor üles qosqan būl ǧajap tūlǧa, esımı mäŋgı saqtaluy üşın Başqūrtstan men Qazaqstan qalalarynda eskertkış qoiuǧa äbden laiyq» degen pıkırı dälel. Osylaişa, Särke batyr – bauyrlas ekı halyq arasyndaǧy bauyrmaldyqqa, dostyqqa däneker bolǧan, ūmytylmas janaşyrlyqtyŋ jarqyn ülgısıne ainalǧan tūlǧa».

Aitsa aitqandai-aq, sonau körşıles memlekette Särke batyrdyŋ erlıgı men eldestıru eŋbegı laiyqty baǧasyn alyp jatqanda, tuǧan topyraǧy men oblys ortalyǧynda köşe atauyn ielenuı – qūba-qūp şara. Al öz kezegınde, aqtöbelıkterdıŋ asyl baba aruaǧyn asqaqtatyp, batyryna osyndai qūrmet körsetıp jatqanynda, endı ony elımızdıŋ basty qalasy – Astana qoldap, naq solardai işara bıldırse degen de ūsynymyz bar. Tıptı būl turaly Aqtöbe oblystyq mäslihatynyŋ töraǧasy ­G.Süientaeva atynan Astana qalalyq mäslihatyna da arnaiy qatynas hat joldanǧan eken.

Tüptep kelgende, elımızdegı saiasi ömırımızde oryn alyp jatqan oŋdy özgerısterdıŋ – öz tarapynan halyqtyŋ osyndai igı ıs-şaralarǧa atqaruşy bilıkke iek artyp, azamattyq qoǧam qatynastaryn nyǧaita tüsuge ūmtylysymen aişyqtaluyna quanymyz kerek. Mıne, sonda ǧana älemdı jailaǧan ekonomikalyq, saiasi jäne mädeni bırıgu jäne bırızdenu üderısıne qarsy tūra alyp, ūlttyq qūndylyǧymyzdy qadırlep, ǧasyrlar tereŋınen taza saqtalyp kele jatqan şynaiy bolmysymyzdy bekemdei alamyz.

İsatai QAMBAROV, saiasattanuşy,

Aqparat salasynyŋ üzdıgı