Osy sūraqqa ärkım ärtürlı boljam aitady. Bıraq mūnyŋ basty sebebı «Keŋes Odaǧyn qimaumen» qatyssyz ekenın sol kezdegı jaǧdaiǧa kuä bolǧan memleket jäne qoǧam qairatkerı, diplomat, professor, ekonomika ǧylymdarynyŋ doktory, ǧūmyrynyŋ elu jylyn memlekettık qyzmetke, sonyŋ ışınde el men eldı tabystyrǧan diplomatiia salasyna arnaǧan tūlǧa Sailau BATYRŞA-ŪLYnyŋ äŋgımesınen aŋǧardyq.
– Keŋes Odaǧy ydyrauǧa bet alǧan kezde, sız Qazaqstannyŋ Syrtqy ıster ministrınıŋ orynbasary boldyŋyz. Demek, sız sol kezdegı jaǧdaidan tolyq habardar adamnyŋ bırısız. Aityŋyzşy, nege bız eldıŋ eŋ soŋynan täuelsızdık jariialadyq? Nūrsūltan Nazarbaev Keŋes Odaǧyn qimai otyrdy ma, joq älde basqa sebep boldy ma?
– «Bız täuelsızdık aldyq» dep är üige bırden jalau ılıp qoisaq ta, basqa memleketter, BŪŪ syndy bedeldı halyqaralyq ūiymdar täuelsız memleket retınde moiyndamasa, bärı bos söz bolady. Sondyqtan da Qazaq KSR Syrtqy ıster ministrlıgı, Qazaqstan täuelsızdık jariialaudan būryn, elımızdıŋ el retınde moiyndaluyna qatysty köptegen jūmys ıstedı. Keibır aǧaiyndar «qazaq batyr halyq qoi, nege bız aldymen täuelsızdık jariialamadyq?!» degen sūraqty da jiı qoiady. Bıraq ol kezdegı jaǧdai, şynymen de, kürdelı, auyr boldy. Qazaq halqynyŋ sany 44 paiyz edı, onyŋ köbı auylda tūratyn. Halyq sanynyŋ azdyǧyna bailanysty qazaqtardyŋ saiasi küş retınde bırıguı de qiynǧa soqty. Orys tılın ortaq tıl etken basqa ūlttar diasporasy bızden üstem tüsetın edı. Onyŋ üstıne, orys, slavian tektıler assosiasiia qūryp, «bızben sanasasyzdar» dep ükımetke şart qoia bastaǧan şaq edı. «Eger Qazaqstan täuelsızdık jariialasa, bız öz tūrǧan jerımızben qosa Reseige qosylamyz» degender de boldy. Täuelsızdıktı asyǧyp jariialap jıbersek, olardyŋ soltüstık oblystardy bölıp äketu qaupı tuyp tūrǧan bolatyn. Ony küşpen ūstap tūratyn bızdıŋ äskeri küşımız de joq edı. Bızdıŋ täuelsızdıktı keşıgıp jariialaǧan köp sebeptıŋ bırı – osy.
– Jalpy sızderde Keŋes Odaǧy ydyraidy degen senım jäne oǧan daiyndyq boldy ma?
– Mihail Gorbachev bilıkke kelgennen keiın, Keŋes Odaǧy demokratiialyq jolǧa tüstı, köppartiialy jüie qūryldy. Al Boris Elsin ony ärı qarai jalǧastyrdy, sondai-aq ol KSRO-ny qūlatqanda, Reseidıŋ bilık basyna özı keletının däl mölşerledı. Ol «odaqtas respublikalar memlekettık egemendık taŋdau jasasa da, men oǧan qarsy emespın» degen syŋai tanytty. Būl sözdıŋ maǧynasyn diplomatiialyq tılmen aitsaq, «odaqtas respublikalar täuelsızdık alam dese, menıŋ qarsylyǧym joq, senderdı küşpen baspaimyn» degen sözı edı. Diplomat retınde menıŋ de ol kezde Odaqtyŋ ydyraitynyna äbden közım jetken. 1990 jyly mausymda Qazaq KSR Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevqa hat jazyp, qabyldauyn ötındım. Maqsat diplomat retınde Qazaqstannyŋ jaǧdaiy jäne bolaşaǧy jönınde öz pıkırımdı jetkızu edı. Ertesınde şaqyrdy. Kezdesude «Aitşy, Keŋes Odaǧynyŋ taǧdyry qalai bolady?» dep sūrady. Men saiasi sebepter men tarihi sebepterdı alǧa tarta otyryp, Nūrsūltan Äbışūlyna «Keŋes Odaǧy ydyraidy, sondyqtan KSRO taraǧan kezde eldı azamattyq soǧysqa jıbermei, täuelsızdıkke äzır boluymyz kerek» degen pıkırımdı aşyq aittym. Ol otyrǧan kreslosyn nūsqap, «anau oryn menıŋ jeke basym üşın emes, jerdı, halqymyzdy qalai saqtap qalu üşın kerek. Osy baǧytta jūmys ısteiık. Syrtqy ıster ministrınıŋ orynbasary retınde qyzmet atqar, jūmys ıste» dedı. «Bızde ministrdıŋ orynbasary degen lauazym joq qoi» dep edım, «ony şeşemın» dedı. Söitıp men Qazaq KSR Syrtqy ıster ministrınıŋ jalǧyz orynbasary qyzmetıne taǧaiyndaldym. Sonymen men öz tarapymnan da Keŋes Odaǧyn ydyratuǧa jūmys ıstedım, sebebı onsyz eş respublikalar täuelsızdıgın ala almas edı.
– AQŞ-tyŋ eŋ aldymen bızdıŋ elden elşılıgın aşuyna ne türtkı boldy?
– 1991 jyly jazda Resei basşysy Boris Elsin odaqtas respublikalardyŋ Syrtqy ıster ministrlerın şaqyryp, keŋes ötkızdı. Osy keŋeske men de qatystym. Ministrımız A.Arystanbekova 4 aiǧa KSRO delegasiiasynyŋ müşesı retınde BŪŪ Bas assambleiasynyŋ sessiiasyna kettı de, barlyq jūmys jalǧyz orynbasary maǧan jükteldı. Sol keŋeste bız täuelsızdık jariialaimyz dep şeştık. Osylaişa bız Kremlden sūramai-aq Odaq qūramynan şyǧu turaly qauly qabyldadyq. Sondyqtan men bügınge deiın el täuelsızdıgı üşın Elsinge raqmet aitamyn. Köp uaqyt ötpei men de Keŋes Odaǧynyŋ delegasiia müşesı bolyp AQŞ-qa bardym. Ol kezde ministr A.Arystanbekova täuelsızdık jariialauymyzǧa qarsy boldy. Talai ret tüsındırsem de, tyŋdamaǧan edı. Niu-Iorkqa barǧan soŋ, TASS-qa sūhbat berıp, «Qazaqstan BŪŪ-ǧa kıruge tolyq qūqyly. Bız egemendık turaly deklarasiiamen şektelmei, täuelsızdık jariialaimyz» dep aityp saldym.
Anyǧyn aitqanda, ol kezde AQŞ, Europa Odaǧy «Qazaqstan Resei qūramynda qala bersın» dep bızdı qoldamaityn. Sebebı Qazaqstan Keŋes Odaǧynan qalǧan iadrolyq qaruyn basqa mūsylman memleketterıne berıp qoiuy mümkın dep küdıktendı de, odan da Resei qūramynda qala bersın dep oilady. Öitkenı esıŋde bolsyn, ekı imperiia bırınıŋ közın bırı şūqymaidy. Sol saparymda Almatydan rūqsat sūramai AQŞ astanasy – Vaşingtonǧa baryp, Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Memlekettık departamentıne kırdım. «Bız täuelsızdık jariialaimyz, qoldaŋyzdar» desem, «bızdıŋ Almatyda konsuldyǧymyz, tılşılerımız joq, sondyqtan sızderdıŋ oilaryŋyz turaly bılmeimız, sızder mūsylman halyqsyzdar» dep söz ūstatpaidy. Qazaqstandy qoldaimyz degen söz auzynan şyqpaidy, alaida AQŞ Pribaltika, Kavkaz elderınıŋ bostandyǧyn aşyq qoldady. Sosyn men «Qazaqstan Resei qūramynda qalsa, Resei Federasiiasynyŋ ekonomikasy, äskeri, strategiialyq äleuetı Keŋes Odaǧynyŋ qalpynda qalady. Öitkenı Qazaqstanda qandai iadrolyq qarular bar ekenın bılıp otyrsyzdar, sony qalaisyzdar ma?» dep edım, amerikalyq diplomat jo-joq dep özgerıp şyǧa keldı. «Endeşe bızdı qoldaŋdar, bız zaiyrly memleket bolamyz, sızdermen qatynasymyz jaqsy bolady» dedım. Sonda ǧana amerikalyqtar «jaqsy, men Memlekettık hatşyǧa äŋgımenı jetkızemın» dedı. Erteŋıne senatormen kezdesu ötkızdım. Jaǧdaidy bılgen soŋ ol AQŞ prezidentıne ūsynysymdy aitamyn dep uäde berdı. Söitıp AQŞ bırınşı qatarda täuelsızdıgımızdı tanydy, keiın Almatyda şeteldıŋ eŋ bırınşı elşılıgın Amerika aşty. Osy oqiǧadan keiın «Niu-Iorkten Batyrşa-ūly elge qaitsyn» degen telegramma keldı. Kelsem, «Batyrşa-ūly saiasi qatelık jıbergenı üşın jūmystan bosatylady, Qazaqstan Reseimen bırge qalady» dep şeşım daiarlapty. Men kelıspedım, jūmystan ketpei qoidym. 5 künnen keiın Premer-ministrdıŋ orynbasary Myrzatai Joldasbekov şaqyryp, «Sailau, sen ne ıstep jürsıŋ? Sen Qazaqstandy BŪŪ-ǧa müşe qylyp al dep Bas hatşyǧa aryz jazypsyŋ ǧoi» deidı. Būl BŪŪ-nyŋ Jarǧysyn bılmeitınderdıŋ maǧan japqan jalasy edı. Öitkenı ūiymǧa tek Memleket basşysy ǧana ötınış bere alady. Osyny tüsınbegen ǧoi. Qysqasy, Qazaqstan täuelsızdık jariialaudan būryn bızdıŋ eldı basqa memleketterdıŋ tezırek moiyndauy üşın diplomattar köp jūmys atqardy. Keiın sonyŋ jaqsy nätijesın de kördık. Bır aidyŋ ışınde 50-den astam memleket täuelsızdıgımızdı moiyndap ülgergende, jat niettı separatister ne ısterın bılmei, barmaq tıstep qaldy. Bız būl jaǧynan ūttyq, tynyştyqty saqtadyq.
– Türkiia qalai bızdıŋ täuelsızdıktı eŋ aldymen moiyndady? Älde daiyndalyp otyrǧan ba?
– Ärine, Türkiia bauyrlas el retınde aldymen qoldau körsettı. Onyŋ aldynda da bıraz diplomatiialyq jūmys jürgızgen bolatynbyz. 1991 jyly 1 qyrküiekten 10 qyrküiekke deiın İslam konferensiia ūiymynyŋ (bügınde İslam yntymaqtastyq ūiymy) sammitı öttı. Ol jiynǧa İrannyŋ Syrtqy ıster ministrı Ali-Akbar Velaiati özı Almatyǧa arnaiy kelıp, bızdıŋ Prezidenttı şaqyrdy. Özınıŋ ornyna N.Ä.Nazarbaev menı jıberdı. «İslam» degen sözden qorqyp, basqa Ortalyq Aziia elderınen eşkım de Senegalǧa barǧan joq. Osy basqosudy paidalanyp men sammitke qatysuşy elderdıŋ köp basşylarymen kezdesıp, bolaşaq bostandyǧymyzǧa qoldau körsetuın ötındım. Dakar qalasynda Türık basşysy Tūrǧyt Özaldyŋ qabyldauynda bolyp, äŋgımede Qazaqstan täuelsızdık jariialaitynyn aşyq aittym. Ol kısı quana qoldauǧa daiyn ekenın jetkızdı. Sonyŋ arqasynda olar daiyndalyp otyrdy, Joǧarǧy Keŋes täuelsızdık turaly Jarlyqty jariialaǧan saǧatta eŋ aldymen Türık Respublikasy moiyndady.
– «25 qazan Respublika künı bolyp belgılengennen keiın, 16 jeltoqsandy täuelsızdık merekesı retınde toilaudy toqtatu kerek, ol – qandy qyrǧyn bolǧan kün» degen uäj aitatyn aǧaiyndar da köbeidı. Sız ne deisız?
– 16 jeltoqsanda Qazaqstan kompartiiasynyŋ plenumy öttı. Sol jiynda D.Qonaevty ornynan alyp, onyŋ ornyna Qazaqstannyŋ jaǧdaiyn mülde bılmeitın Kolbindı qoidy. Tüsten keiın soǧan narazy 200-300 adam alaŋǧa jinaldy. Sol künı olarǧa küş qoldanylǧan joq. Ertesı narazylyq ūlǧaiyp, jinalǧan adam bırneşe myŋǧa jettı de, 5 qaladan jedeldetıp jetkızılgen arnaiy jasaq 17, 18 jeltoqsan künı narazylardy itke talatyp, su şaşyp, oq atyp, adam tözgısız qandy qyrǧyn jasady. Är elde bırneşe mereke bolatyn sekıldı, Qazaqstanda bas ūlttyq mereke – 25 qazan, al 16 jeltoqsandy Täuelsızdık künı retınde atap öte bergen dūrys. 17, 18 jeltoqsan künderı bozdaqtardy eske alyp, meşıtke baryp qūran baǧyştasaq oryndy. Mereke qūtty, täuelsızdıgımız baiandy bolsyn!
