Qūmalaq aşyp, jauyryn qaraityn, qamşymen alastap, qara qoidyŋ qanymen emdeitın körıpkel, täuıpter qai zamanda da bolǧan. Tıptı keşegı odaq ydyrap, «balapan basyna, tūrymtai tūsyna» deitın kezeŋde de adamdar şoǧyrlanatyn jerde qūmalaqşylar men karta aşatyndardyŋ qaz-qatar tızılıp otyratynyn talai körgenbız.
Sūranysqa – ūsynys
Kele-kele olar «jolyŋdy aşyp beremın, duany ketıremın, süigenıŋmen qauyştyramyn» degen siiaqty habarlandyrudy üidıŋ kıreberısındegı taqtalarǧa ılıp, äleumettık jelılerge jükteitın boldy. Endı olar «bolaşaǧyŋdy boljaimyn, dertıŋe şipa darytamyn, syrqatyŋnan qūlan-taza aiyqtyramyn, biznesıŋnıŋ jolyn aşyp beremın» dep jarnamalap, tüp-tügel onlain qyzmetıne köşıp alypty.
Jasyratyny joq, bolaşaǧyn bılgısı kelıp, olardyŋ osyndai qyzmetıne jügınetınder qatary da az emes. «Sūranys ūsynys tuǧyzady» degen söz beker aitylmaǧan ǧoi.
«Adamdar nege jolyŋdy aşamyn, boiyŋdaǧy keselıŋdı joiamyn» deitınderge senedı? Tıptı keibırı aişylyq alys jerlerden olarǧa baryp, em-dom alu üşın nege kezekke tūrady?» degen saualdy bız psiholog-därıger Bekbolat Älımjanovqa qoidyq.
Keiıngı kezde tylsym qyzmet türlerı de ırgesın keŋge sala bastady. Körıpkelder men täuıpter özderı sait aşyp, äleumettık jelılerdı oŋdy-soldy paidalanuda. Tıptı osy baǧyttaǧy täjıribelerı men mümkındıkterın körsetetın diplomdary men sertifikattaryn salyp, adamdardan alǧan alǧystaryn da qosa jariialaidy
– Būl endı bügıngı taŋdaǧy ülken mäselenıŋ bırıne ainalyp otyr. Ärine, adamdardyŋ senımıne şek keltıre almaimyz. Degenmen, aqylǧa syimaityn närselerge boi ūryp, soǧan ūiu degen bızdıŋ qoǧamnyŋ bolmysyn da körsete me degen oiǧa qalamyn. Tıptı dınnıŋ özınde Allaǧa serık qosu eŋ ülken künä ekenı aitylǧan. Al olar balger-täuıpterdı jaǧalap, qolyndaǧy baryn berıp jür. Odan bır nätije bolyp jatsa, qūba-qūp qoi. Aurularyn asqyndyryp, jandaryn qinaǧannan basqa tabatyn paidalary bolmai qalady.
Ras, keibır adamdarda tuabıttı aiyryqşa qasiet bolatynyn moiyndaimyz. Bıraq ol kez kelgen derttı emdeidı degen söz emes. Mäselen, adamnyŋ on ekı müşesı süiegınıŋ qūrylysy men bolmysyn bıletın synyqşylar bolady. Olar tek synyqty salady, jüike ne jürek aurularyn emdei almaidy. Alaida «adam alasy – ışınde» degendei keibır alaqol adamdar zamanǧa qarai beiımdelıp, osyndai azdaǧan qabılet-qarymyn bizneske ainaldyrady. Alaiaqtyq jolmen adamdardyŋ senımıne kıredı. Özderıne jarnamaşy jaqtas tauyp «bälen jerde keremet emşı bar, kez kelgen dertıŋe şipa darytady» dep jan-jaqqa taratady. Äleumettık jelılerde arnauly pıkır-lebızder ūiymdastyrady. Mıne, soǧan köpşılık senıp qalady.
Keiıngı kezde tylsym qyzmet türlerı de ırgesın keŋge sala bastady. Körıpkelder men täuıpter özderı sait aşyp, äleumettık jelılerdı oŋdy-soldy paidalanuda. Tıptı osy baǧyttaǧy täjıribelerı men mümkındıkterın körsetetın diplomdary men sertifikattaryn salyp, adamdardan alǧan alǧystaryn da qosa jariialaidy.
Men sızge bır qyzyq aitaiyn. Jaqynda ǧalamtordy qarap otyrsam, «tylsym küş ielerınıŋ» mynadai ūsynystaryn oqyp, jaǧamdy ūstadym. Mäselen, «Mahabbat tylsymy» degen bölımınde «küieuıŋızdı toqaldan qūtqaramyn» dep jazyp qoiypty. Ony aitasyz, taǧy bır jerınde arbauşylar «eş keptelıske tüspeitındei, jolyŋyzdy aşamyn» dep özınıŋ qyzmet baǧasyn da körsetıp qoiypty. Al endı osyǧan senuge bola ma?
Aŋqau elge – aramza molda
Ǧalamtorda bal aşuşy täuıpterdıŋ bırneşe deŋgeiı bar eken. Baiqap otyrsaq, olardyŋ qolynan kelmeitını joq. Plastikalyq otasyz-aq bet-kelbetıŋızdı özgertıp, üi-jaiyŋyzdy qalaǧan baǧaǧa satyp beru, qyzmet babynda ösıru, sızden terıs ainalyp ketken ǧaşyǧyŋyzdyŋ «jüregın jaulau» aqysyn töleseŋız, olarǧa tük emes eken.
Astana qalasynyŋ tūrǧyny Ersaǧyn Tapaşov mūndai «bolaşaqty boljauşylardyŋ» közıŋdı baqyraityp qoiyp aitatyn ötırıkterıne qanyq ekenın aitady. «Būlardyŋ öz tarifterı bar. Taro kartasymen bal aşu 6 myŋ teŋge bolsa, kofe qoiuymen taǧdyryŋdy tarazylau 6-10 myŋ teŋge dep körsetılgen.
Ony aitasyz, tıptı elımızge Qyrym men Altaidan, Tümen men Sankt-Peterbordan kelıp, «qonaqtap jatqan» «Ekstrasenstar şaiqasynyŋ» jeŋımpazdary da bar eken. Olardyŋ jeke qabyldauy 150-180 myŋ teŋge bolsa, moinyŋyzǧa oqyp, derbes tūmar taǧyp beruı qaltaŋyzǧa qosymşa 50-60 myŋ teŋge kölemınde salmaq tüsıredı.
Mūndai tylsymdar qūpiiasyna, äsırese, äielder köbırek moiynsūnatyny anyq baiqalady. Osyndai täuıpterge sabyn, susabyn, jaqpamai, monşaq, saqina, taǧy da basqa jeke dünielerın aparyp, «oqytyp alyp» «emdelıp» jürgender jetıp artylady.
Elorda tūrǧyny özınıŋ körşısınıŋ basynan keşken oqiǧasyn aityp berdı. Qyryq tört jasar kelınşek qūrbysynyŋ jeleuımen basy auyryp, ışken asyn boiyna sıŋıre almai jürgesın osy qaladaǧy bır täuıpke barady. Balger betıne qarap otyryp, «sızge köz tigen, oǧan qosa ışıŋızde jara bar» dep bır şoşytsa, «Altaidyŋ altyn tamyr şöbınen özım äzırledım» dep bırneşe şyryn men balzam beredı. Ärine, onyŋ barlyǧy qyruar aqşa bolatyn. Degenmen, bır şipasy bola ma dep kelınşek «balgerdıŋ» aitqanyn ıstei beredı. Söitıp, ūzyn-yrǧasy bır jylda onyŋ «därısıne» bır million jarym aqşasyn jūmsaidy. Bıraq nätije bola qoimaidy. Sosyn amal joq, därıgerge qaralyp, syrqatyna taldau jasatsa, ışınde eşqandai jara joq eken. Basynyŋ auruy – qan qysymynyŋ tömendıgınen de, ışken asyn sıŋıre almauy – asqazannyŋ bürı kete bastaǧannan bolyp şyǧypty.
Taǧy bır mysal, Türkıstan oblysynda molda bır kelınşektı qamşymen emdeimın dep qabyrǧasyn syndyryp alǧan. Söitse, künde «ışıŋe jyn kırıp ketken, sony şyǧaru kerek» dep kökala qoidai qylyp sabaidy eken. Aita berse mūndai mysaldar jetıp artylady.
Olarǧa toqtau bola ma?
Adamdar bal aşuşylar men täuıpterge nege jügınetını turaly medisina ǧylymdarynyŋ kandidaty, joǧary sanatty därıger Gülzira Aimaqova bylai dep tüsındıredı: «Qazır zaman kürdelı. Äsırese, auyl adamdaryna auyrlyq tauqymetı köbırek tüsıŋkırep jür. Jūmyssyzdyq, baǧanyŋ tūraqsyzdyǧy, ärkımnıŋ basynda kem degende bır-ekı nesiesı bar degendei… Osyndai kezeŋde adamdar jiı küigelektıkke ūşyraidy. Basyna tüsken tūrmys qiyndyǧynan şyǧar jol ızdep alasūrady. Mıne, osy sätte jüikesı de syr beredı. Sondyqtan «qiyndyqtan şyǧaramyn, jolyŋdy aşamyn, kömektesemın» degen siiaqty sözder aitqan adamdarǧa arqa süiegısı keledı. Olardan qoldau kütedı. Demeu bola ma dep ümıttenedı. Mūndai adamdardyŋ emşıler men ekstrasenstardyŋ qaqpanyna tez tüsıp qaluyna äleumettık jelılerdıŋ de yqpaly zor.
Bız bala kezden «halyqtyq em» degen sözdı jiı estimız. Talai ret büldırşınderdı äjelerı men atalarynyŋ «üşkırıp», nemese qūlap qalǧan balany «ūşyqtap» jatqanyn körgen bolarsyz. Osyndai jailar köbıne adamdy qarşadaidan tylsym küşke senuge äser etedı» deidı psiholog.
Ärine, polşalyq rejisser Eji Gofmannyŋ «Täuıp» (Znahar) filmındegı asa talantty hirurg Rafal Vilchur siiaqty adamdar ömırde joq emes, bar. Alaida olar öte az. Bıraq mūndai daryndy adamdar eşqaşan halyqty aldamaidy. Al bügınde äleumettık jelınıŋ tıkelei efirınde otyryp, kaspiıne aqşa salsaŋ, bolaşaǧyŋdy onlain boljap beretınder jauynnan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptap kettı. Ärı olardy tergep-tekserıp, «būl qalai?» dep jatqan eşkım de joq. Sony paidalanyp, qaltasynyŋ qamyn oilaǧan inenıŋ közınen ötken qular onlain jolmen tabys tabudy käsıpke ainaldyryp alǧan. Būny qūzyrly organdar nazarǧa almasa, tärtıpke salmasa, olardyŋ jaqyn arada toqtaityn türı körınbeidı.
