Qai şyǧarmany bolmasyn, soŋǧy betın oqyp, aiaqtap, japqanyŋda äldeqandai äser üstınde bolasyŋ. Bıreuı mūŋǧa batyrady, bıreuı quanyşqa keneltedı, endı bırı auyr oiǧa jeteleidı degendei. Şyǧarmaşylyǧy būrynnan tanys jazuşy Mädi Aiymbetovtıŋ «Bopai hanym» atty tarihi romanyn oqyp bıtkende tıl ūşyna: «Tektılıktı tu etken säulelı söz eken!» degen söz oralǧan. Keudenı ata-babamyzdyŋ batyrlyǧy men märttıgıne, ädeptılıgı men şeşendıgıne degen süisınıs kernedı. Bastarynan qily-qily taǧdyr ötıp, tyǧyryqqa tırelıp, qiyndyqqa kez kelıp jatsa da, qairan babalarymyz ar jolynan attamai, kısılıkten ketpei, süiekke taŋba tüsırmei, asqaq qalpynda ötken-au, şırkın?!..
Kıtap anyqtamasynda aitylǧandai romannyŋ basty körkemdık qaǧidasy – töl tarihymyzdyŋ qaltarysynda künı bügınge deiın būrmalanyp kelgen şyndyq pen aqiqatty körsetu. Dälırek aitqanda, Äbılqaiyr handy alǧaş Reseige bodan bolyp kıruge qol qoiǧan tūlǧa retınde tanudyŋ jalǧan ekendıgın jetkızu. Mıne, avtor osy derektıŋ şyndyqqa janaspaitynyn, sondai-aq olai aityluynyŋ sebebın keltıredı. Osy kıtap şyqqannan keiın, ol turaly arhiv derekterı keltırılgen maqalalar da oqyǧanbyz. Söitıp, jazuşy qazaqtyŋ bas hanynyŋ ondai qūjatqa qol qoimaǧandyǧyn, ony orys tılıne audarǧanda Tevkelevtıŋ öz qolymen özgertıp jıbergenın baiandaidy. «Petr patşa oǧan auyzba-auyz mynadai tapsyrma bergen: qaitkende de, tıptı aqşalai qanşa şyǧyndansaŋ da, Resei imperiiasynyŋ qol astyna baǧynyşty bolyp kıremız degen bır paraqqa jazylyp, mörı basylǧan Äbılqaiyrdyŋ hatyn maǧan jetkızuge tiıssıŋ!» (42-bette). Osy ämırdı oryndau jäne general bolu armanyna jetu üşın Syrtqy ıster kollegiiasynyŋ tılmaşy, diplomat, polkovnik Qūtmūhambet Täuekel-Tevkelev sondai qūityrqylyqqa barǧan. Kıtapta ör, batyr mınezdı, şeşımdı, namysşyl Äbılqaiyrdyŋ basqaǧa bodan bolar nietı de bolmaǧany, tılmaştyŋ qaşan, qalai qiianat jasaǧany jan-jaqty aitylady. «Orynborǧa kelısımen Mūstafanyŋ audarmasyndaǧy hat mazmūnymen tanysqan Tevkelev han ordasy tarapynan bodanǧa alu turaly ötınış bıldıretın yŋǧaidaǧy bırauyz da söz jazylmaǧanyn körıp, köŋılı zamatta qūlazyp qaldy. Ailaker han Äbılqaiyr mūqiiattap qolyn qoiyp, ädemılep mörın basqan qaǧazda özderınıŋ başqūrttarmen kelısımde boluyna orys bilıgınıŋ qoldau bıldıruı maǧynasynda ǧana jazypty. Mūndai mazmūndaǧy hat patşaiymnyŋ maqūldauyna ie bolmasy anyq edı. Ol dereu qalam alyp, orysşa mätınınde hattyŋ soŋǧy tüiındı söilemın bylaişa özgerttı: «…sol sebeptı bız, Äbılqaiyr han, Orta jäne Kışı jüzdıŋ qazaǧy, basymyzdy iıp marhabat ete otyryp, sızdıŋ qyzmetşıŋız bolyp tabylamyz jäne barşa qaraşa halyqpen bırge özıŋızdıŋ qorǧanşylyǧyŋyzdy tılep, sızdıŋ bodandyǧyŋyzdaǧy Oraldyŋ arǧy betınde tūratyn başqūrt halqymen yntymaqty ömır süruge tigızer kömegıŋızdı kütemız.
Sızge barlyq igılıktı tıleimız jäne sızdıŋ bodanyŋyzda bolamyz». Mıne, Äbılqaiyrdyŋ sözı osylai būrmalanypty. Ökınışke qarai, qanşama jyl bız tarihtan osylai oqydyq, osylai tüsındık. Halqy, jūrty, jerı üşın şaiqasyp, ömırın at üstınde ötkızgen bas qolbasşy, has batyrdy «osaldyǧy» üşın jazǧyryp keldık. Jazuşy romanynda tarihtyŋ osyndai būrmalanuyn jönge keltırıp, ädılın aityp, tüzetıp otyr. Onyŋ būl eŋbegı erekşe atauǧa tūrarlyq.
Kıtaptyŋ tılı – qazaqtyŋ sürınbeitın, müdırmeitın, kestelı körkem tılı. Köŋılıŋdı şuaqtandyrar, bır-bırın ärlei tüsken jüielı de äsem söz. Avtordyŋ keŋ jazira tuǧan elıne, Otanyna degen, onyŋ är būtasy men är perzentıne degen süiıspenşılıgın, şeksız mahabbatyn sezınesıŋ. Bopaidai böbek te tört ūldan keiın saǧyntyp kelgen, jol-jönı bölek bala. Atyn äkesı yrymdap Mūhambet paiǧambardyŋ süiıktı qyzy Bibätimanyŋ esımımen ataǧan. Jasynda erke, erkın ösıp, sadaq atyp, naiza ūstap, tūlparynyŋ üstınde jeldei esıp, jauǧa şapsa, boiynda şyqqan buyndy salar, parşa-parşasy şyqqan süiektı jymdastyrar synyqşylyǧy, päle-jälesın qaitarar emşılık qasietı de bar. Joryqta mertıkken Äbılqaiyr sūltanmen de tanys qalǧan sol qasietı. Keiın han bäibışesı atanyp, alǧaşqy ūlyna aiaǧy auyr bolǧanda arlan börınıŋ jüregıne jerık bolaryn qaitersız!.. Ardaqtysynan airylar aldynda onyŋ atynyŋ iesız, erı bos küiınde kelgenın tüsınde köruıne qalai senbessız?
Bır qaraǧanda, mūndai oqiǧalar qazaqtyŋ baiyrǧy ertegı-aŋyzdarynda köp aitylady. Alaida sol aŋyz-ertegılerdıŋ negızınde şyndyq jatqan joq pa? Al sol şyndyq Bopaidai bırtuar jandardyŋ basynda nege kezdespeske? Şotan batyrdyŋ jerge qūlaǧyn tösep, ızdep jürıp alty qūlaş tereŋnen suy sarqylmas ärı tastai salqyn şyŋyrau qūdyq qazuyna qalai nanbaisyz? Tegın adam emes, aruaqty batyr. Şölırkep, qinalǧan halqyna su ızdep jantäsılım, alasūrǧanda jetı qat jer astyndaǧy su syldyryn estıse, ne aiyp? Sondai qūdyqtar dala tösınde älı bar ǧoi. Qazaǧym eşqandai qūral, aspap joq kezde ai daladan qūdyq qazyp, su şyǧardy ǧoi.
Eŋ bastysy, äsem sözben äspettelgen tartymdy oqiǧalarǧa elıtıp otyryp, aitylǧan äŋgımelerge qaltqysyz senesıŋ, aŋyzdarǧa qūlaq türıp, tamsanasyŋ. Onyŋ astarynda joǧaryda aitqan avtordyŋ halqyna degen ǧajaiyp mahabbaty tūrǧandai.
Batyrlardyŋ bır-bırıne degen senımı, qūrmetı men ızetı, aiaqqa bastyrmas namystary men märttıkterı riza qylady. Batyrlyqtyŋ özı ülken oidan, aqyl-sanadan tuady desek, el qamyn jegen sol oidan tuǧan olardyŋ sözderı de saliqaly. Künşılık jerden at üstınde qamşy sabyna süienıp qalǧyp-mülgıp kelse de ädepten ozbaidy-au, azamattar! Adai elıne küieu Äbılqaiyr hanmyn dep kergımei, jolyn saqtap, keiındei otyrady, kilıgıp, ülkenderdıŋ aldynan söile- meidı!
Bökenbai, Myrzatai, Jänıbek, Eset, Şotan siiaqty batyrlardyŋ örelerı biık, ısterı ırı, sözderı kesek.
Al önerı ozǧandarǧa jyly lebız bıldıru, syi-siiapat körsetu taǧy esten şyqpaidy. Qairan, estı halqym-ai, deisıŋ! Halqymyzdyŋ basynan ötken kürdelı bır kezeŋdı qamtyǧan romandy oqi otyryp, qazaqtyŋ tot baspas asyl qalpyn, dala jūrtynyŋ asqaq mınezın, qonaqqa keŋ, dūşpanǧa qarsy qairatyn tanyp, jıgerıŋ tasidy.
El qamyn jegen äke, ardaqty aǧalardyŋ, dala zaŋynyŋ äldiınde ösken aqylyna körkı sai Bopai hanymnyŋ ösıp-jetıluı, mınez-qūlqy şynaiy surettelgen. Oiy jüirık, sezımtal, köregen jan eşqaşan asyp-taspaidy, Äbılqaiyrdyŋ, keiın ūly Nūraly hannyŋ keŋesşısı bolady. Orys patşaiymyna pıkırın jetkızer yqpaly, mūqalmaǧan bedelı bar. Saiasattyŋ salqyn jelınıŋ qai baǧytqa soǧaryn aldyn ala aŋǧararlyq qabılettı hanym. Kerek tūsta, namysyna ot tigen kezderde boiyndaǧy batyrlyǧy lap etıp körınıp te otyrady. Äbılqaiyr handy opasyzdyqpen öltırtken Baraqty jazalauy, kegın aluy – bır bölek äŋgıme. Qairan qaldyrar taǧy bır qyzyǧy, han ordasynda bolǧan suretşı Kestlldıŋ Äbılqaiyr men Bopai hanymnyŋ portretterın saluy. Ol portretter kıtap mūqabasyna basylǧan.
Epilog ornyna berılgen bır auyz uäjınde avtor Qasym törenıŋ qyzy, Kenesarynyŋ qaryndasy Bopai hanşaǧa osy esımnıŋ berıluın atap ötedı. Köpşılıktıŋ tarihtaǧy ekı Bopai esımın de şatastyrmai, bıle jüruıne kerek derek. Köp jük arqalaǧan, erekşe jaŋalyǧy bar, oqiǧasy bırınen-bırı örbıp, qyzyqtyra tüser, tılı jeŋıl tarihi romannyŋ kölemı şaǧyn ǧana. Būl – bügıngı kün talaby. Osy şaǧyn kölemge osynşama köp mälımet, tereŋ oi, äsem äser syiǧyzuy – jazuşynyŋ şeberlıgı. Būǧan şübä joq.
Tektılıktı tu etken, säulelı sözben örılgen, közı aşyq, kökıregı oiau, talǧamdy oqyrmanyn eleŋ etkızgen şyǧarmanyŋ ädıl baǧasyn alaryna senımdımız.
Serık JETPISQALİEV,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı
