Telearnalar tılı nege tıkenek?

Keŋestık däuırde saiasatkerlerdıŋ «Europany kommunizm elesı kezıp jür» degen sandyraǧyna imandai sengen halyq eles şyndyqqa ainalar dep bolaşaqqa ümıtpen qaraityn edı. Sol siiaqty «memlekettık tıl märtebesınıŋ elesı» qazaq dalasyn 30 jyl kezdı.

Otyz jyl aiqailadyq, ornynan qozǧalǧan tıl joq. Kerısınşe qazaq tılı «böten sözben bylǧanyp», grammatikalyq zaŋdylyqtardan jaŋylyp, düregei tılge ainalyp barady. Qoǧam qairatkerlerı ziialy qauym, memlekettık lauazym ielerı ortasyndaǧy köpke tanymal kökelerımızdıŋ özı «ülken rahmetten» jaŋylar emes («Köp rahmettı» köpsınedı, «ülkendeu» bır rahmet aitsam da jeter deitın şyǧar). Sol kökelerdıŋ aldynda tüşkırıp qalsaŋyz, «Ber, täŋır!» dep tılek tıleudıŋ ornyna «Sau bolyŋyz» dep «qoştasyp» kete barady. İgı jaqsylardyŋ bırı QR Qorǧanys ministrı Ruslan Jaqsylyqovtyŋ qazaqqa qazaq tılınde söilesuge imengenın körgenımızde jaǧamyzdy ūstadyq.

Mynau älemdı auzyna qaratqan aqparat zamanynda telearnalar men tarihta özındık orny bar tıl jan­aşyry gazetterımızge senım artyp edık, olardyŋ özı tıl būzarlarǧa ainaldy. Qazaq tılındegı sözderdıŋ bır-bırımen tırkesu zaŋdylyqtaryn aiaqqa basyp, orys tılınen sözbe-söz audarǧan jasandy tırkester jasap, sol tıkenek tırkesterdı tıldık norma retınde qalyptastyryp aldy. Mäselen, jylqynyŋ bärı «atqa» ainaldy («Abai» telearnasy: «Botai jazyǧynda «atty» qolǧa üirettı» («Türkı älemı» tarihi baǧdarlama. 29-mausym) «At üiırlerı» (suretşı Ainūr Bekbergenovanyŋ tuyndylary jaily» 26-mausym).

Sol siiaqty attan jyǧylmaityn «qūlaityn» boldyq. Būryn «Jatyr edım kögalda pışen şauyp, aqboz attan jyǧyldym esım auyp» dep ändetetınbız, endı aqboz attan «qūlaityn» boldyq. Būryn tūtas dünienı bölşektep, bölşek dünienı qūrastyratynbyz. Endı qūrastyrmaityn «jinaityn», bölşektemeitın «şaşatyn» boldyq (Kalaşnikov avtomatyn şaşyp, qaita jinau,  auylşaruaşylyǧy tehnikalarynyŋ bölşekterın jinau). Sol siiaqty atqa mınbeitın «otyratyn» boldyq, kiız üidı tıkpeitın «qūratyn», jyqpaityn «būzatyn» boldyq.

Alla jaratqan aqyl-es müşesı mi äu bastan jalǧyz edı, bız jūlyntūtany da mi etıp aldyq. Därıgerlerdıŋ tılın esepke almai-aq qoialyq, telearnalardyŋ, sonyŋ ışınde ūlttyq arnanyŋ jurnalisterı men jürgızuşılerı «bas miy» degen baspaq tılden arylǧan joq. Sözımız däleldı bolsyn: «Qyz balanyŋ «bas miy» şaiqalǧan» degen diagnoz qoidy». (Qyz balany belgısız bıreudıŋ soqqyǧa jyqqany jaily 23 mausym küngı jaŋalyqtar, 31-kanal jürgızuşısı.) «Bas miy» jaraqatyn alǧan» (Şaŋǧy bazasynda balalardy kölık soqqany jaily. 30 qaŋtar «Qazaqstan» telearnasy tılşısı Jaqsybek Kemal) «Bas miy jaraqattanǧan» («Qazaqstan» telearnasy, Aqparat» Armangül Toqtamūratqyzy, 21 qyrküiek). Midy bılmegen misyzdyǧymyzǧa jol bolsyn. S.Elubaevtyŋ tılımen aitsaq, «basqa plenata jazuşysy» Asqar Süleimenov mi men terı tonnyŋ erekşe qasietterın salystyra kele: «Qazaqstanda ekeuı de az.  Äsırese – mi. Türıkterdıŋ kömegımen tondy öndıruge bolady. Midy şe?» deidı. Şyn-au!

Mynau älemdı auzyna qaratqan aqparat zamanynda telearnalar men tarihta özındık orny bar tıl janaşyry gazetterımızge senım artyp edık, olardyŋ özı tıl būzarlarǧa ainaldy. Qazaq tılındegı sözderdıŋ bır-bırımen tırkesu zaŋdylyqtaryn aiaqqa basyp, orys tılınen sözbe-söz audarǧan jasandy tırkester jasap, sol tıkenek tırkes­terdı tıldık norma retınde qalyptas­tyryp aldy

Qazaq telearnalaryndaǧy otandyq jäne audarma kinolardyŋ tılı de tıkenek. Bır ǧana mysal keltırsek, ūlttyq arnadan berılıp jatqan Türıktıŋ «Bauyr­lar» serialynyŋ keiıpkerı ekıqabat Şeŋgül hanym taudan qūlap, tüsık tastaǧaly jatqanda Akif myrzanyŋ: «Kömektesıŋder, ekıqabat äieldıŋ «suy aǧyp kettı» dep qaita-qaita ien dalany basyna kötere aiǧailaǧanyna jastar jaǧy söz mänın tüsınbei aŋtarylyp qalǧany anyq. Mümkın, bäzbıreuler äieldıŋ kışı däretı şyǧyp ketken bolar dep oilaǧan bolar. Al qazaq tılınde  «suy aǧyp kettı» emes, «balanyŋ betı aşylyp kettı» dep aitatynyn bıletın qazaqtardyŋ bırınıŋ külkısı kelse, ana tılıne janaşyr parasatty bırınıŋ mäŋgürttıgımızge jylaǧysy kelgen şyǧar. Mıne, «bas miy» sualyp, «suy aǧyp» qūrǧap qalǧandardyŋ qazaqşa söileu siqy osyndai. Qoş, qazaq tılın bılmeidı dep basqa ūlttyŋ ökılderıne mın taǧamyz, ūlttyq tılımızdıŋ tazalyǧyna jauapty, tıptı, ülgı körsetuge tiıs jurnalister men öner adamdarynyŋ, ziialy qauym basşylardyŋ qazaqşa söilegen türı osy bolsa, özgelerge qalai ökpeleimız?

Öner  adamy degennen şyǧady, bäldır batpaq tıldı estrada änşılerı emes, halyq änderı men halyq kompozitorlarynyŋ änderın aitatyn ekı «jūldyzymyzdyŋ» bırı külkıŋdı keltıredı. «Aq dariǧa» änınde «Bäigeden ekı at keler oinaqtaǧan» (Bır at ozyp kelmeuşı me edı), «Sary jez qūman-ai» änınde «Közıŋnen ainalaiyn, aşyp-jūmǧan-ai» dep şyrqaidy. Qazaq közın aşyp-jūmyp otyrǧan qyzdy sūlu qyz emes, jypyq qyz deidı. Dūrysy «közıŋnen ainalaiyn aqyl tūnǧan-ai». «Aqtamaq» änınde «şyqqan kündei jarq etıp būlt astynan» deudıŋ ornyna «Şyǧa kelseŋ jarq etıp būlt astynan» deidı. Būlt astynan perınıŋ qyzy bolmasa, qazaqtyŋ aqtamaq qyzdary şyqpaidy ǧoi. Mūndai mysaldyŋ onyn emes, jüzın keltıruge bolady. Kezınde kölemdı maqala da jazǧanmyn. Qaitalap otyrǧanym, halyq änın aitatyn änşılerımız, basşylar, tılşıler, audarmaşylar siiaqty ūlttyq tılımızdıŋ janaşyrlarynyŋ tılıŋe terısken şyǧarǧan tırkesterınen qalǧan köŋıldıŋ nalasy.

Tılımızdıŋ eŋ ülken janaşyrlary qazaq tılın zerttep jürgen ǧalymdar (jai ǧalym emes, doktor, akademikter) ekenıne eşkım şübä keltırmes. Bır qyzyǧy, sol doktorlar men akademikterdıŋ redaksiia­lauymen basylǧan qazaqtyŋ bas sözdıgı 15 tomdyq «Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgı» (Almaty, 2011 jyl) men osy sözdıktegı barlyq sözdı syiystyrǧan (däiek sözsız) «Qazaq sözdıgıne» (Almaty, 2013 jyl) mūqiiat üŋılseŋız, özgelerge ökpe artuymyz beker bolyp şyǧady. Qazaqşa aitqanda, «quyrdaqtyŋ kökesın tüie soiǧanda köresız». Mysal keltıreiık, siyr qaşyp kettı – «būqaǧa tüsıp kettı nemese būqaǧa tüsıp toqtap kettı» dep tüsındıredı. Qazaq būqaǧa tüsıp kettı dep aitpaidy. Tıptı qisyny joq dörekı söz. Oqyranu – emırenıp osqyr­tu. (Osqyrtqany qalai?) Mekırenu – maldyŋ tölıne meiırı tüskende yŋyranuy (Toiǧan qoi jusap jatqanda yŋyranuşy edı). Tüsık – tuylar merzımıne jetpei tüsken ölı töl (Mal ış tastaidy, äiel tüsık tastaidy ǧoi). Serke – bes, alty jastaǧy tartylǧan teke (Pışılgen teke bolsa serke emes sasai, azban ǧoi). Tös aiyl – attyŋ bauyryn ala köldeneŋ keltırıp tartyp bailaityn tartpa…   Osylai kete beredı. Äsırese qazaqtyŋ baiyrǧy salt-sana, şaruaşylyq, käsıbıne bailanysty sözderdıŋ tüsındırmesı külkıŋdı keltıredı. Mänsız, tıptı, mazaq tüsındırme. Qazaq «et şırıse, tūz sebesıŋ, tūz şırıse, ne sebesıŋ» deidı. Sözdıktıŋ siqy joǧarydaǧydai bolsa, özgeden ne qaiyr?! Nesıne şyryldaimyz? Şala qazaqtyŋ tılın tüzetu üşın äuelı tüsındırme sözdıgımızdı tüzetu kerek şyǧar.

Bodauhan TOQANŪLY, Jurnalist