Ädebiet zertteuşısı, audarmaşy, qoǧam qairatkerı Tūraǧūl Abaiūly – jaryq ǧūmyrynda Alaş ısıne bırkısılık ülesın qosqan tūlǧa. Alaş arystarynyŋ senımdı azamattarynyŋ bırı bolyp bıregei jūmys atqarǧan T.Abaiūly – qazaqtyŋ ardaqty tūlǧalarynyŋ bırı. Bır ǧana hakım Abaidyŋ öleŋderın 1909 jyly baspadan şyǧarudaǧy tarihi eŋbegınıŋ özı Alaş balasy aldyndaǧy abyroiyn asqaqtatar ıs edı.
Abaiūly Tūraǧūl 1875 jyly qazırgı Abai oblysy Abai audanynda tuǧan. Abaidyŋ kışı balasy. Jas kezınde mūsylmanşa, orysşa sauat aşqan. Äkesı men aǧalary Ospan, Äbdırahman, Maǧauiia qaitys bolǧannan keiın Qūnanbai äuletınıŋ basty adamy retınde jergılıktı bilıkke aralasqan. Ol Ä.Bökeihanov, M.Dulatov, J.Aimauytov syndy Alaş qairatkerlerımen tyǧyz qarym-qatynasta bolǧan.
1922 jyldan şyǧarmaşylyq jolǧa bet būrǧan Tūraǧūldyŋ ädebi mūralarynyŋ ışındegı eŋ qūndy eŋbegı – «Äkem Abai turaly» dep atalatyn estelıgı. Qazaq ädebietındegı estelık janrynyŋ bastauynda tūrǧan būl eŋbegın ol M.Äuezovtıŋ ötınışı boiynşa jazǧan. Abaidyŋ mınez-qūlyq erekşelıkterın, öleŋ jazardaǧy köŋıl küiın qyzyqty surettegen Tūraǧūl ūly aqyn şyǧarmalaryna taldau jasaidy, onyŋ şyǧarmalarynyŋ negızın körkem audarmalar qūraidy.
Ol Djek Londonnyŋ «Eskimos Kiş», A.M.Gorkiidıŋ «Chelkaş» («Taŋ» jurnalynyŋ 1925 jylǧy sandarynda jaryq körgen), A.S.Neverovtyŋ «Märiia – bolşevik», «Men ömırge jerıkpın» (Neverovtan audarmalary «Ortaqşyl Mariia» degen atpen 1927 j. Mäskeude jeke kıtap bolyp şyqqan) atty äŋgımelerı men B.Prustyŋ «Antek» şyǧarmasyn («Äntek qyran» – Ä.A.), D.Londonnyŋ «Martin İden» romanyn (qoljazbasy saqtalmaǧan) qazaq tılıne audarǧan. Tūraǧūl Abaiūly «Alladan men qapa bop, tılegen kün», «Hat», «Äbışke», «Jauap hat», t.b. öleŋder jazǧan.
1928 jyly Şymkentke jer audarylǧan Tūraǧūl bırneşe jyl auyr azap körıp, 1934 jyly dünieden ötken.
Abaidyŋ özge ūrpaqtary sekıldı Tūraǧūldyŋ da körgen azaby, tartqan japasy auyr bolǧan. Bügınge deiın qalam iesınıŋ Şymkenttegı himfarm zauyt astynda qalǧan beiıtı turaly da ärtürlı äŋgımeler bar. Tuǧan jyly turaly är jerde ärtürlı jazylyp keledı. Bırde 1875, al bırde 1876 jyly düniege kelgen degen derekter qatar jür.
Tūraǧūl şyǧarmalary jinaǧynyŋ alǧysözın jazǧan ǧalym O.Jūbai: «Ädebiet tarihynda, qazaq ǧylymynda, audarma ısınde özındık orny bar tūlǧa retınde Tūraǧūl Abaiūlynyŋ eŋbekterı arnaiy zertteu nysany boluǧa äbden laiyq. Jinaq osyndai zertteulerge mūryndyq bolady degen senımdemız» dei kelıp, ǧalym mūralarynyŋ köptegen qory saqtalǧan, ūltymyz tarihynyŋ özge de kıtabi jädıgerlerı barynşa jinaqtalǧan QR Ūlttyq kıtaphanasy men Ortalyq ǧylymi kıtaphananyŋ sirek kıtaptary men qoljazbalar qoryna arnaiy alǧysyn aityp, alǧysözınıŋ nüktesın qoiady
Tūraǧūl Abaiūlynyŋ eŋbekterı tūlǧa aqtalǧannan keiın tūŋǧyş ret 2018 jyly jinaqtalyp, kıtap bolyp şyqty. «Tūraǧūl Abaiūly (zertteuler, maqalalar, audarmalar)» degen atpen şyqqan kıtapta tūŋǧyş ret ǧalymnyŋ ötken ǧasyr basynda töte jazudaǧy türlı basylymdarda jariialanǧan eŋbekterı men kıtaptary bügıngı jazuǧa tüsırıldı. Kıtapty tüpnūsqadan qūrastyryp, terıp, salystyryp şyǧu mındetın bız atqarǧanbyz. Filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, alaştanuşy, tılşı-ǧalym, ūstazym Orynai Jūbai atalǧan kıtapqa alǧysöz jazyp, soŋǧy redaksiiasyn qaraǧan. Atalǧan kıtapqa ǧalymnyŋ ädebi jäne ǧylymi audarmalary bırşama tolyq engen. Atap aitar bolsaq, kıtapqa avtordyŋ A.M.Gorkiiden audarǧan «Chelkaş» atty äŋgımesı, Djek Londonnan audarǧan «Balanyŋ erlıgı», A.Neverovtan audarǧan «Men ömırge jerıkpın», «Ortaqşyl Märiia» äŋgımelerı, G.N.Spernaskiiden audarǧan «Balaly äiel ne bılu kerek?», A.B.Beliserden «Qoldaǧy maldyŋ, qūstyŋ qūrt auru bolmaǧynyŋ jaiy», Piridolin S.P. «Mal şaruasynyŋ nasihattary», t.s.s. audarmalary, «Äkem Abai turaly» estelıgı engen.
Tūraǧūl şyǧarmalary jinaǧynyŋ alǧysözın jazǧan ǧalym O.Jūbai: «Ädebiet tarihynda, qazaq ǧylymynda, audarma ısınde özındık orny bar tūlǧa retınde Tūraǧūl Abaiūlynyŋ eŋbekterı arnaiy zertteu nysany boluǧa äbden laiyq. Jinaq osyndai zertteulerge mūryndyq bolady degen senımdemız» dei kelıp, ǧalym mūralarynyŋ köptegen qory saqtalǧan, ūltymyz tarihynyŋ özge de kıtabi jädıgerlerı barynşa jinaqtalǧan QR Ūlttyq kıtaphanasy men Ortalyq ǧylymi kıtaphananyŋ sirek kıtaptary men qoljazbalar qoryna arnaiy alǧysyn aityp, alǧysözınıŋ nüktesın qoiady.
Elımızdegı alaştanu men baba tarihyn zerdeleude ülken röl atqaryp kele jatqan sirek kıtaptar men qoljazbalar qorlaryna, äsırese joǧaryda atalǧan ekı kıtaphana qoryna bızdıŋ de aitar alǧysymyz erekşe. Bız bügın köpten süiınşı sūraǧaly otyrǧan jaŋalyǧymyz da atalǧan kıtaphana qoryna bailanysty.
Joǧaryda körsetılgendei, Tūraǧūl Abaiūlynyŋ osyǧan deiın belgılı bolyp kelgen eŋbekterı: audarmaşynyŋ 5 ädebi jäne 3 ǧylymi audarmasy jäne bırqatar öleŋderı, sondai-aq tarihi, ǧylymi qūny joǧary baǧalanǧan äkesı hakım Abai turaly jazǧan estelıgı.
Al bügın oqyrman qauymǧa jetkızgelı otyrǧan aqjarma jaŋalyǧymyz – T.Abaiūlynyŋ būǧan deiın belgısız bolyp kelgen taǧy bır audarma kıtaby turaly bolmaq. Tūraǧūl Abaiūly audarǧan törtınşı bır ǧylymi eŋbek taǧy da QR Ūlttyq kıtaphanasynyŋ sirek kıtaptar men qoljazbalar qorynda saqtalǧan. Kıtaptyŋ aiqara betınde: «Jūqpaly aurudy ūsaq januarlar taratady», avtory: D.M.Rossiiskii. Audarǧan: Abaidyŋ Tūurauyly. Keŋes Odaǧyndaǧy elderdıŋ kındık baspasy, 1927. 48 b. Taralymy 4000 dana» degen mälımetter berılgen.
Abai balasynyŋ būǧan deiın belgılı bolǧan eŋbekterın bır kısıdei zerdelegen adam retınde, audarmaşynyŋ būl kıtabyn barynşa täptıştei qaradyq. Alaştanuşylar men Tūraǧūl turaly ızdenıs jasauşylardyŋ maqalalary men eŋbekterınde atalyp ötken de bolar dep qol jetken jerge deiın ızdep kördık.
Tūraǧūl turaly ızdengen zertteuşıler joq emes. Türlı basylym betterınen Abaidyŋ osynau qairatker ūly turaly jazylǧan 20-ǧa juyq maqalany zerdemızden ötkızdık. Bız körgen maqalalarda ǧalymnyŋ şyǧarmaşylyq, qairatkerlık qyry qarastyrylǧan. Ömır derekterı de bırşama tereŋ qauzalǧan. Alaida bız jolşybai jolyqtyrǧan būl kıtaby turaly derekter kezdespeidı. Al bız baiqamai qalǧan äldebır basylymdarda bolyp jatuy da ǧajap emes. Degenmen tūqym jūraǧatymen kerı zamannyŋ tepkısın körgen, özı danyşpan Abaidyŋ ūrpaǧy, Abaidyŋ kıtabyn alǧaş şyǧaruşy Tūraǧūldyŋ tasada qalyp bara jatqan bır kıtaby bar ekenın jūrtqa quana jetkızudıŋ aiyby joq dep şeştık.
Sonymen, Abaidyŋ ūly Tūraǧūldyŋ D.M.Rossiiskiiden audarǧan «Jūqpaly aurudy ūsaq januarlar taratady» atty kıtapşasy bar. 50 betke erkın jetpeitın şaǧyn kıtapşany oqyp ta şyqtyq. 1927 jyly Mäskeuden 4000 danamen şyqqan audarma kıtabyn aqtara otyryp köŋıl tolqyp, közge jas ta keledı. Sebebı osydan 6 jyl būryn alǧaş ret Tūraǧūl eŋbekterın tüpnūsqadan (töte jazu) qazırgı jazuǧa tüsıre otyryp san oiǧa ketken bolatynbyz. Tūraǧūl kıtaptarynyŋ denı Keŋes Odaǧy elderınıŋ kındık baspasynan – Mäskeuden şyqqany baiqalady. Mäskeude Ä.Bökeihan Abai balasyna jiı järdemdesıp otyrǧanynyŋ da bır körınısı osy. Bai tūqymy retınde quǧyndalyp, jer audarylǧan tektı tūlǧaǧa astyrtyn järdem jasauda Alaş arystary qarap qalǧan joq. Audarmalarynyŋ qalamaqysy arqyly tūrmysqa kerek-jaraǧyn aiyrsyn degen dostyq köŋıl de aqyryn körınıs tabady.
2018 jyly Tūraǧūldyŋ kıtabyn şyǧarǧannan keiın, has audarmaşy jazbalaryndaǧy qūnarly tıl men qūiqaly leksikalyq qor turaly da bır maqala jariialaǧan edık. «Tūraǧūl – qazaq sözın zerlegen tūlǧa» atty maqalamyzda T.Abaiūlynyŋ özıne ǧana tän audarmaşylyq şeberlık söz bolady. Atalǧan maqalany bırneşe basylym jariialap, tıpten, aşyq ensiklopediiaǧa (vikipiediia) da sol maqaladan sılteme jasaǧanyn körıp, az da bolsa eŋbegımızdıŋ alaştanudyŋ bır keregıne jaraǧanyna quanyp qaldyq.
Mıneki, osylaişa, T.Abaiūlynyŋ bır qūndy audarma eŋbegı jūrtqa belgılı bolu aldynda tūr. Tūraǧūl audarǧan būl kıtaptyŋ tüpnūsqasyn jäne san myŋdaǧan orys ǧalymdary ışınen saqadai taŋdap alǧan D.M.Rossiiskii degen ǧalym kım boldy eken degen oimen älemjelıden joq qaradyq. «Mäskeu universitetı jazbalary» (Letopis Moskovskogo universiteta) atty resmi saitta bız ızdegen orys ǧalymy turaly mynadai aqparat berılgen:
Rossiiskii Dmitrii Mihailovich (1887-1955). Mäskeu universitetınıŋ medisina fakultetın (1911) jäne fizika-matematika fakultetın (1920) bıtırgen. Medisina ǧylymynyŋ doktory (1915). Medisina fakultetı emdık gospital klinikasy kafedrasynyŋ professory (1921-1930). Eŋbek Qyzyl Tu ordenımen marapattalǧan. RSFSR-dıŋ eŋbek sıŋırgen ǧylym qairatkerı. Ǧylymi qyzyǧuşylyqtary: klinikalyq medisina, farmakologiia, medisina tarihy. Doktorlyq dissertasiianyŋ taqyryby: «Januarlardaǧy zat almasuǧa Glandulae pituitariae infundibuliarly bölıgınen alynǧan syǧyndynyŋ äserı turaly». Jalpy terapiia boiynşa därıster oqydy. Ǧalymnyŋ atalǧan saitta körsetılgen şyǧarmalarynyŋ tızımınde köptegen eŋbekterı bar. Solardyŋ ışınde «Blohi i klopy – rasprostraniteli zaraznyh boleznei i mery borby s nimi» (1926) atty kıtabyn közımız şalyp, ızdegen joǧymyzdy tapqandai boldyq. T.Abaiūly, mıne, orys medisina ǧalymy D.M.Rossiiskiidıŋ osy kıtabyn audarǧan.
Şamalap audarsaq, «Bürgeler men bitter – jūqpaly aurulardy taratuşylar jäne olarmen küresu şaralary» atty maǧyna beretın kıtap atauyn T.Abaiūly «Jūqpaly aurudy ūsaq januarlar taratady» dep yqşamdap audaryp bergen.
D.M.Rossiiskiidıŋ däl osy bız ızdegen kıtaby 1926 jyly Mäskeuden şyǧa salysymen, tızgın ūşymen qazaq audarmaşysy Tūraǧūldyŋ audaryp, kelesı jyly baspadan şyǧaryp ülgeruı de – köŋıl böluge tūrarlyq dünie. T.Abaiūly D.M.Rossiiskiidıŋ kıtabyn nege taŋdaǧanyn (mümkın, Mäskeudegı Ä.Bökeihan taŋdap alyp jıberse kerek – Ä.A.) kıtapty oqyǧan adam bırden bıle qoiady. Jasyryp jabary joq, attan endı ǧana tüsken qazaq sekıldı köşpelı jūrttyŋ sol tūsta taralǧyş aurularǧa qarsy şaralary kemşın edı. Sol jyldary taralǧan oba sekıldı aurulardan da qazaqtar qatty qyryldy. Otyryqşylyq örkenietke erıksız türde oiysa bastaǧan qazaqtar oq pen ottan aman qalsa da, obadan qyrylyp qaluy da äbden mümkın edı. Būl kezde osyndai apattan aman qalu üşın, ūlttyŋ ışkı immunitetın köterudıŋ joldaryn körsetetın köp kıtap audaryldy. Sol qatarda T.Abaiūly mal şaruaşylyǧyna, bala densaulyǧyna qatysty 4 kıtapty, Ahmet Mamytūly densaulyq taqyrybynda köptegen kıtapty, Jūmaǧali Tıleulıūly «Gigiena» (saulyq saqtyǧy), t. b. ziialylar osy taqyrypta Europa ǧalymdary jazǧan orys tılındegı kıtaptardy köptep audardy. Bır ǧana Abai balasy Tūraǧūldyŋ özı tek densaulyq pen näsıldı mal taqyrybynda 4 kıtap jazǧany osy tarihi sebepterden edı.
Tūraǧūldyŋ ǧasyr būryn audarǧan eŋbegı elımen qaita qauyşu aldynda tūr. Kıtaptyŋ ışkı mazmūny men tılı turaly būl eŋbektı qazırgı jazuǧa tüsırıp, ǧylymi közben qarastyrǧannan keiın taǧy da bırer maqala jariialaityn bolamyz. Bastysy, bügın Alaş arystary turaly jaŋalyqtarǧa jany jaqyn aǧaiynǧa qazaqtyŋ hakım Abaiynyŋ ūly, Alaşorda müşesı, audarmaşy, ädebiettanuşy Tūraǧūldyŋ taǧy bır kıtaby bar ekenın quanyşpen jetkızdık.
Ädılet AHMETŪLY, alaştanuşy,
A.Baitūrsynūly muzei-üiınıŋ bölım meŋgeruşısı
