Halqymyzda «Tuǧan üidıŋ tütını de ystyq» degen söz bar. Osyǧan ūqsas «Tuǧan üidıŋ tütını jyly, Tuǧan ananyŋ kütımı jyly» degen maqaldy da retı kelgende qoldanyp jatamyz. Qazaq poeziiasynda tuǧan üi turaly bıraz öleŋ de kezdesedı. Sonyŋ ışınde üş şyǧarmanyŋ bızge äserı erekşe. Būl – körnektı aqyn, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Ūlyqbek Esdäulettıŋ «Tuǧan üi turaly ballada» öleŋı, talantty aqyn Almas Temırbaidyŋ «Bızdıŋ eskı üi» jäne aqyn, ǧalym Erbolat Baiatūlynyŋ «Men ösken aǧaş üi» atty jyrlary.
Auylda tuyp ösken, eseigende arman quyp qalaǧa attanǧan, aqyry şaharda tūraqtap qalǧan qazaq balasyn altyn besık – auyl, tuǧan jer mäselelerı tolǧantpai qoimaidy. Qazaqtyŋ auyldan qalaǧa köşı keşegı qiyn-qystau 90-jyldary bastalyp, älı de tolastamai kele jatyr. Bügınderı elımızde auyl tūrǧyndaryna qaraǧanda qala halqynyŋ sany basym. Ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetınşe, osy jyldyŋ 1 mamyryna deiın el tūrǧyndarynyŋ sany 20118478 adamǧa jetken. Sonyŋ ışınde qala halqynyŋ sany – 12533471, auyl tūrǧyndary 7585007 adamdy qūraidy.
Satyp alatyn adam bolmaǧan soŋ, auyldaǧy talai üi qaŋyrap qalyp jatyr. Joǧaryda attary atalǧan üş aqynnyŋ jyrlarynda tuǧan üidı tastau tragediiasy beinelengen. Būl – bızdıŋ de basymyzdaǧy bar jaǧdai. Juyrda tuǧan auylymyzǧa jol tüsıp, ata-äjemız, äke-şeşemızdıŋ basyna baryp, qūran oqyǧan soŋ, tūrǧan üiımızdı köreiık dedık. Qaŋqasy ǧana qalǧan eken. 1996 jyly auyldan köşkenımızde üiımız bos qalǧan edı. Sodan äldebıreuler esık-terezesın, töbesın būzyp alyp ketıptı. Samannan qūiylǧannan keiın kırpışın kerek qylmaǧan sekıldı. Būl jürektı auyrtatyn körınıske tap bolǧan soŋ, Ūlyqbek Esdäulettıŋ öleŋ joldary erıksız eske tüstı. Aqynnyŋ äkesı qalaǧa köşkende üiın satpai, Baluan atty auyldasqa tastap ketken eken. Sony ol mal qoraǧa ainaldyrǧan. Mūny Ūlyqbek aqyn jyr tılınde bylai kesteledı:
…Köşerde äkem qalaǧa:
«Täŋır jazsa,
Baluan ınım
Būl üige bauyr bassa…
Közım tırı kezımde kep tūram» dep»,
Satpai ketken aqşaly
auyldasqa.
Satpady äkem, syilady
tuysqanǧa, –
«Jaraitūǧyn ınım, dep,
tu ūstarǧa».
…Ata-anamnyŋ közındei sol
qūthana
Sebep boldy tuyspen suysqanǧa…
…Nu aǧaşyn otynǧa
qyrqyp alǧan,
Bar jemıstıŋ tübırı –
jūrty qalǧan,
Gül baǧymyz ainalyp mal qoraǧa,
Tuǧan üi tūr qalqiyp tūrqy
zordan…
Almas Temırbaidyŋ «Bızdıŋ eskı üi» men Erbolat Baiatūlynyŋ «Men ösken aǧaş üi» öleŋderınıŋ änderı bar. Būl tuyndylarmen sol änderdı tyŋdau arqyly tanystyq. Alǧaşqysynyŋ äuenınıŋ avtory – Qanat Qaltai, oryndauşysy – Erlan Mūhamediarov. Öleŋdı tolyq keltıreiık:
Osy üide bärımız öskenbız,
Osy üiden er jetıp ketkenbız.
Şaŋyraǧy kielı,
Şaǧyn ǧana üi edı.
Talai jyl ötıptı-au arada,
Tarydai şaşyldyq qalada.
Eskı üiım-ai, qalypsyŋ-au
qartaiyp,
Kärı şaldai bır jaǧyŋa
jantaiyp;
Enıp tūrmyn esıgıŋe eŋkeiıp,
Kelıp tūrmyn qara basym
qalqaiyp.
Sende ötken baqytty balalyq,
Sende ösıp jan-jaqqa taradyq.
Atam qaida, atam-au,
Apam qaida, apam-au?!
Eşteŋe estımei qūlaǧym,
Eşkımge körsetpei jyladym.
Esıgı būzylǧan eskı üiım,
Ne ısteiın men saǧan, ne ısteiın?!
Köp eken ǧoi qatemız,
Aituşy edı äkemız
«Osy üige bolar dep kım ie?»
Osy ma opasyz dünie…
Erbolat Baiatūlynyŋ «Men ösken aǧaş üi» öleŋıne jazylǧan ännıŋ avtory da, oryndauşysy da – Jänıbek Kärmenovtıŋ soŋǧy şäkırtterınıŋ bırı, talantty änşı, akter Qūmarbek Qalqatai. Avtordyŋ bızge tyŋdatqany bolmasa, būl tuyndy än retınde älı köpşılıkke jete qoimady.
Erıksız qaraimyn ötkenge,
Auylda, anau bır şetkerde.
Äkemnıŋ qolymen salynǧan,
Men ösken aǧaş üi tört bölme, – dep bastalatyn öleŋ 10 şumaqtan tūrady. Soŋǧy şumaqtaryn ǧana jariialaiyq:
Alaŋsyz, amalsyz öttı kün,
Demeimın tırlıkke eptımın.
Uaqyt köşkını astynda,
Sol üidıŋ jūrty da joq bügın.
Uaqyt osylai köşedı,
Bar eken onyŋ da esebı.
Men ösken aǧaş üi tört bölme –
Ötken ömır ǧoi keşegı.
Dombyra qoŋyr ün şertkende,
Maqsūtqa, sırä, adam jetken be.
Äkeşım, anaşym, tört bölme –
Üşeuı däl qazır joq mende…
Jalpy tuǧan üige degen saǧynyş älem ädebietınde de kezdesedı. Tuǧan üi tügılı, tuǧan elden jyraqta ömırı ötıp, jat jerden topyraq būiyrǧan, orys qalamgerlerı arasynda Nobel syilyǧyn tūŋǧyş ielengen İvan Buninnıŋ bır qysqa öleŋın kezınde bylai qazaqşalaǧan edık:
Ūiasy bar qūstyŋ,
apany bar aŋnyŋ,
Jas jüregım qaiǧyly küiınde:
Aulasynan ketıp ata men
anamnyŋ,
«Keşır» dep edı tuǧan būl üiıme.
Apany bar aŋnyŋ, ūiasy bar
qūstyŋ,
Jürektıŋ mūŋdy bır ünı şyǧyp:
Jaldap men taǧy da böten
üige tüstım,
Al qolymda tozǧan tüiınşegım.
Erbolat Baiatūly «Men ösken aǧaş üi» öleŋın bylai tüiındeidı:
Qarlyǧaş jetuşı edı köktemde,
Saǧynyş tūtatqan ört keude.
Ötken kün – körgen tüs siiaqty,
Jaratqan, barymdy köp körme.
Bızge de şükır etuden basqa amal joq…
